ΟΙ ΠΑΛΙΟΙ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΙ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ

Τρίτη 4 Δεκεμβρίου 2012

ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ



Τοπωνύμια είναι τα ειδικά ονόματα που δίνουμε σε διάφορα μέρη της επιφάνειας του χώρου που ζούμε. Όπως σε κάθε πρόσωπο δίνουμε ένα ατομικό όνομα έτσι και σε κάθε τόπο για να τον διακρίνουμε από τους άλλους του δίνουμε ένα όνομα. Τα τοπωνύμια είναι ονόματα που κρύβουν μέσα τους ιστορικές, κοινωνικές, θρησκευτικές, τοπογραφικές, γεωγραφικές, εθνολογικές, λαογραφικές και άλλες πολλές πληροφορίες. Γι αυτό ο κλάδος της γλωσσολογίας που ασχολείται με αυτά (Ονοματολογία) συνεργάζεται και με άλλες συγγενικές επιστήμες (Ιστορία, Αρχαιολογία, Εθνολογία, Γεωλογία, Γεωγραφία, Λαογραφία). Συγκεκριμένα αυτός που ασχολείται με την Ονοματoλογία θα πρέπει να έχει γλωσσολογική κατάρτιση, να γνωρίζει τους γλωσσολογικούς νόμους, τις φωνητικές μεταλλαγές, τα διαλεκτολογικά γνωρίσματα.  Ονοματολογία λέγεται η επιστήμη που έχει ως αντικείμενό της την μελέτη των Κύριων Ονομάτων. Η επιστήμη αυτή κατά καιρούς θεωρήθηκε ότι περιορίζεται στη μελέτη ονομάτων προσώπων. Έχει όμως ως απώτερο στόχο όχι μόνο τη μελέτη ανθρωπονυμίων, αλλά και τοπωνυμίων, ζωωνυμίων, κ.ά. . Όπως άλλωστε ορίζει ο C. Camproux, η ονοματολογία με την ευρεία έννοια του όρου είναι η ε π ι σ τ ή μη τ ο υ κ ύ ρ ι ο υ ο ν ό μ α τ ο ς, ανεξάρτητα από το αν πρόκειται για όνομα αεροπλάνου, ρομπότ, καταστήματος, όνομα τόπου ή προσώπου.


Σύμφωνα με τον διακεκριμένο ονοματολόγο Χ. Π. Συμεωνίδη "η επιστημονική έρευνα των τοπωνυμίων και ανθρωπωνυμίων ή προσωνυμίων αποτελεί σήμερα αντικείμενο ενός ιδιαίτερου κλάδου της γλωσσολογίας, της ονοματολογίας. Οι λόγοι που επέβαλαν τη δημιουργία του νέου αυτού γλωσσολογικού κλάδου είναι τόσο ο μεγάλος όγκος του ονοματολογικού υλικού κάθε γλώσσας όσο και οι ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει η ερμηνεία και αξιολόγησή του. Έτσι ενώ η ονοματολογία αποτελεί βασικά περιοχή της γλωσσολογίας  παρόλα αυτά αντλεί πληροφορίες  και από άλλες επιστημονικές περιοχές, όπως η ιστορία, η αρχαιολογία, η γεωγραφία, και η τοπογραφία, η εθνολογία, και η λαογραφία κλπ, για να τις αξιολογήσει από τη δική της σκοπιά και για τους δικούς της σκοπούς. Χρονολογικό ορόσημο για την συστηματοποίηση των ονοματολογικών σπουδών στην Ευρώπη αλλά και τον λοιπό κόσμο αποτελεί το πρώτο διεθνές συνέδριο ονοματολογικών σπουδών στο Παρίσι το 1938. Η μεγάλη σπουδαιότητα των ονοματολογικών σπουδών αναγνωρίζεται διεθνώς, ιδρύονται κατά χώρες ονοματολογικές εταιρείες για τη συλλογή και μελέτη των τοπωνυμίων και ανθρωπωνυμίων, εκδίδονται εξειδικευμένα ονοματολογικά περιοδικά, δημιουργούνται πανεπιστημιακές θέσεις στην υπηρεσία του νέου επιστημονικού θεσμού. Σ' ένα από τα μεγαλύτερα ονοματολογικά κέντρα της Ευρώπης εδρεύει σήμερα το Διεθνές Κέντρο Ονοματολογικών Επιστημών, γνωστό ως CISO (Centre International des Sciences Onomastiques), που συντονίζει την ονοματολογική έρευνα σε διεθνές επίπεδο, οργανώνει διεθνή συνέδρια και εκδίδει το περιοδικό Onoma, όπου φιλοξενούνται οι δραστηριότητες των ονοματολογικών επιτροπών των διαφόρων χωρών, καταγράφεται ονοματολογική βιβλιογραφία από ολόκληρο τον κόσμο και δημοσιεύονται ονοματολογικές μελέτες γενικότερου ενδιαφέροντος."

O Ονοματολόγος όσο καλύτερα γνωρίζει την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ιστορία ενός τόπου τόσο πιο αποτελεσματική και γόνιμη θα είναι η εργασία του. Το ίδιο ισχύει και για την Αρχαιολογία η οποία είναι ένα τεράστιο κεφάλαιο και πηγή γνώσης για τον Ονοματολόγο. Η γνώση της Εθνογραφίας, δηλαδή της επιστήμης που μελετά συγκριτικά τις εκδηλώσεις του πολιτισμού των διάφορων εθνών με ιδιαίτερη έμφαση στην σπουδή των πολιτιστικών εκδηλώσεων των παλιών πολιτισμών, είναι απαραίτητη για την μελέτη και τα συμπεράσματα των ονοματολόγων. 


Επίσης ορισμένοι τομείς της Γεωλογίας που μελετούν τους βαθμιαίους και τους απότομους μετασχηματισμούς της επιφάνειας της Γης ενδιαφέρουν την Ονοματολογία. Είναι γνωστό ότι και παράλιες γραμμές μετακινούνται και ποταμοί της Γης εξαφανίζονται. Ετσι π.χ. η Τροία βρίσκεται σε διαφορετική σήμερα απόσταση από τη θάλασσα και από το ποτάμι της παρά κατά την εποχή του Ομήρου. Ακόμα εκεί που ήταν Οι Θερμοπύλες 500 χρόνια π.Χ. σήμερα είναι ολόκληρη πεδιάδα με προσχώσεις του Σπερχειού ποταμού. Το ίδιο και στη δικιά μας περιοχή όπου με τις προσχώσεις του ποταμού Αλιάκμονα η θάλασσα έχει τραβηχτεί πολύ πιο κάτω.
Είναι αυτονόητο λοιπόν ότι οι γνώσεις της Γεωλογίας, της Γεωγραφίας, των άλλων συναφών επιστημών, ακόμη και της Λαογραφίας βοηθούν πάρα πολύ τον Ονοματολόγο να κάνει την δουλειά του καλά.

Από τη άλλη μεριά η συμβολή της Ονοματολογίας είναι πολύτιμη στις συγγενείς επιστήμες  Η Ονοματολογία θα βοηθήσει το Γεωγράφο και τον Χαρτογράφο να αποφύγει λαθεμένους τύπους και θέσεις τοπωνυμίων και να απαλλάξει τους χάρτες από την πληγή σφαλερών ονομάτων. Θα βοηθήσει την Πολιτεία να αποφύγει « αμαρτωλές» μετονομασίες τοπωνυμίων που κάθε τόσο προτείνονται.

Και η Αρχαιολογία θα ζητήσει πολλές φορές την γνώμη του Ονοματολόγου για πολλά τοπωνύμια αρχαιολογικών χώρων .π.χ. Στη Τζια, δηλαδή στην αρχαία Κέων υπήρχαν στα χρόνια τα παλιά 4 πόλεις, η Κάρθαια, η Ιουλίς, η Κορησσός και η Ποιήσσα. Οι Αρχαιολόγοι δυσκολεύτηκαν να βρουν πού ήταν η Ποιήσσα. Τελικά βρήκαν την θέση της πόλης όταν πρόσεξαν το τοπωνύμιο Ποίσες όπως λένε σήμερα την ίδια περιοχή. Και εδώ στην περιοχή μας η ύπαρξη του ονόματος του χωριού Παλατίτσια σαφώς και δηλώνει ότι υπήρχε παλάτι στο χώρο αυτό στα αρχαϊκά χρόνια, γεγονός που θα μπορούσε να βοηθήσει τους Αρχαιολόγους.

Ο Ονοματολόγος θα δώσει άφθονο, εξακριβωμένο ονοματικό υλικό μεγάλου λαογραφικού ενδιαφέροντος στον Λαογράφο. Στενότερη ακόμη θα μπορούσε να είναι η συνεργασία του Ονοματολόγου με το Γλωσσολόγο. Το Ονοματικό Αρχείο θα προσφέρει πλούσιο, φιλτραρισμένο, υπεύθυνο και πολύτιμο γλωσσολογικό υλικό. Από τα τοπωνύμια ο γλωσσολόγος θα βρει θησαυρό λέξεων που δεν τις γνώριζε, γλωσσικά φαινόμενα που θα ενισχύσουν και θα φωτίσουν περισσότερο τις γνώσεις του.

Eτσι η Ονοματολογία θα προσφέρει μεγάλη υπηρεσία στην Πολιτεία. Όσο περισσότερο ονοματικό υλικό μελετείται, ταξινομείται τόσο και βαθύτερη συνείδηση αποκτούμε για τα ιστορικά και εθνικά μας ζητήματα. Μερικές εργασίες ξένων επιστημόνων έχουν παρουσιάσει πλούσιους καταλόγους ξένων και ξενόφερτων τοπωνυμίων της χώρας μας και βιαστικά βγάζουν αντίστοιχα συμπεράσματα οι κάθε λογής προπαγάνδες. Η Ονοματολογία σε συνεργασία με τις άλλες επιστήμες θα συλλέξει ολόκληρο το τοπωνυμικό υλικό του Ελληνικού χώρου, θα αναδείξει την επιστημονική αλήθεια σε αυτόν τον τομέα και τότε θα φανούν οι αληθινές διαστάσεις της ύπαρξης των ξένων τοπωνυμίων στη χώρα μας.

Η ονομασία κάθε τοπωνυμίου δεν είναι τυχαία. Οι προελεύσεις των τοπωνυμίων είναι προελληνικές, Ελληνικές, προχριστιανικές, χριστιανικές, σιμιτικές,  φράγκικες, σλαβικές,  λατινικές κλπ.


Τα τοπωνύμια έχουν μεγάλη σημασία γιατί αποτελούν σημαντική ιστορική πηγή και μια προσεκτική μελέτη τους μας δείχνουν την ιστορία του τόπου τον πολιτισμό των κατοίκων, τα ήθη, τα έθιμα τους, μας διασώζουν πολλές λέξεις, εγκαταστάσεις ξένων κατοίκων, και μετοικίσεις λαών. Έχουν επίσης εξαιρετική σημασία γιατί δεν αλλάζανε εύκολα τα παλιότερα χρόνια. Οι κάτοικοι μιας περιοχής μπορεί να αλλάζουν από αιώνα σε αιώνα, ωστόσο το τοπωνύμιο παρέμενε το ίδιο. Μόνο στις περιπτώσεις που οι νέοι κάτοικοι μιας περιοχής δεν εύρισκαν παλαιότερη ονομασία, τότε έδιναν ένα καινούργιο όνομα στην περιοχή αυτή.

Στην περιοχή μας βλέπουμε μερικά ξενικά τοπωνύμια (Σλαβικής κυρίως προέλευσης) π.χ. Κόκκοβα για το χωριό Πολυδένδρι, Βόσοβα για την Σφηκιά, Μπόστανη για τα Ριζώματα κλπ. Αυτά τα τοπωνύμια δεν έχουν αλλάξει εδώ και αιώνες από τότε που άρχισαν να έρχονται τα σλαβικά φύλα (5ος, 7ος  μ.Χ. αιώνες). Δεν σημαίνει αυτό ότι οι κάτοικοι των περιοχών αυτών είναι σλαβικής προέλευσης. Απλά τα τοπωνύμια έχουν μια ισχυρή δύναμη επικράτησης στην συνείδηση των ανθρώπων. Αρέσει δηλαδή στους ανθρώπους να ονομάζουν ένα μέρος όπως το έλεγαν παλιά. Τους συνδέει έτσι κατά κάποιον τρόπο με το παρελθόν και αντιδρούν στην επιβολή νέων ονομάτων στα τοπωνύμια.

Ωστόσο υπάρχει ένα φαινόμενο από τα τέλη του 18ου αιώνα και μέχρι τώρα (πιθανόν λόγω της δημιουργίας των εθνών και των κρατών) να αλλάζονται τα ονόματα μιας περιοχής και αυτό παρατηρείται σε όλες σχεδόν τις χώρες τη Βαλκανικής εκτός από την Αλβανία όπου το φαινόμενο δεν έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις. Τώρα τελευταία με την συγχώνευση των κοινοτήτων σε Δήμους (Καποδίστριας) έχουν γίνει πολλές αλλαγές ονομάτων και έχουν επίσης προστεθεί νέα ονόματα.  Για παράδειγμα στην περιοχή μας έχουμε ένα νέο όνομα : Δήμος Μακεδονίδος. Όπως επίσης και τα χωριά είχαν ήδη αλλάξει πχ Η Σκουτέρνα έγινε Ελατοχώρι, το Τριάτσικο έγινε Δάσκιο κλπ. Παρόλα αυτά οι γεροντότεροι επιμένουν να ονομάζουν τα μέρη αυτά με τα παλιά τους ονόματα. Πάντως η μετονομασία ενός τοπωνυμίου είναι μία σημαντική υπόθεση και πρέπει να γίνει αποδεκτή από όλους τους φορείς (Πολιτεία, Περιφέρεια, Δήμοι κλπ).

Το επίσημο κράτος έχει υποχρέωση να διασώσει τα τοπωνύμια κάθε περιοχής ενισχύοντας τους ερευνητές οικονομικά γιατί όπως αναφέραμε προηγουμένως τα τοπωνύμια αποτελούν σημαντική πηγή για όλες τις επιστήμες και για την γνώση του Ελληνικού λαϊκού μας πολιτισμού.

Τα τοπωνύμια ακόμα αποτελούν ενδείξεις και αποδείξεις ομαδικού μετοικισμού από ένα μέρος στο άλλο και τέτοια είναι πολλών ειδών
α) Χωριά που επεκτείνονται σε κοντινή περιοχή. πχ Λιόσια,  Άνω Λιόσια, Κάτω Λιόσια.
β) Μετά από πολιτικές εξελίξεις, πολέμους οι πρόσφυγες δίνουν στους νέους τόπους ονομασίες της παλιάς πατρίδας πχ Νέα Σμύρνη
γ) Εγκαταστάσεις ξένων με το πρώτο συνθετικό τη φυλή τους και με την κατάληξη, χώρι π.χ. Τουρκοχώρι
δ) για εποικιστικούς λόγους έχουμε πολλά ξενικά τοπωνύμια (Αλβανικά, Σλάβικα κλπ)

Όσον αφορά στα είδη των τοπωνυμίων αυτά δείχνουν:
1) Το έδαφος πχ Κοκκινόβραχος
2) την χρήση του εδάφους πχ Νερόμυλος
3) τα φυτά, δέντρα του τόπου πχ Αμπέλια, Καστανιές
4) Ότι έχει σχέση με τα ζώα πχ Αϊτοφωλιά
5) Τα ποτάμια πχ Ασπροπόταμος
6) Κατοικημένοι τόποι πχ Ασπρα σπίτια, Παλιοχώρα και άλλα πολλά είδη.

Μια άλλη κατηγοριοποίηση των τοπωνυμίων είναι η ακόλουθη:
1) Υδρωνυμικά πχ Ρέμα
2) Ναωνυμικά: πχ Αγία Παρασκευή
3) Φυτωνυμικά πχ Αμπέλια
4) Εδαφωνυμικά πχ Αλώνια
5) Ιστορικές τοποθεσίες πχ Παλιόκαστρο
6) Ζωωνυμικά πχ Αλαφόκαμπος
7) Ανθρωπωνυμικά πχ του Κατσώνη βρύση.

Ένα φαινόμενο που παρατηρείται στα τοπωνύμια είναι ότι η θέση να μην επαληθεύει την σημασία του τοπωνυμίου π.χ. ονομάζουμε στον κάμπο της Ημαθίας ένα χωριό Νησί. Δεν βλέπουμε όμως κανένα νησί. Τι συμβαίνει τότε; Απλά παλιότερα στο μέρος αυτό υπήρχε λίμνη και η περιοχή αυτή ήταν νησί στην λίμνη. Με τα αποξηραντικά έργα στον χώρο αυτό δεν έχουμε πλέον λίμνη, παρόλα αυτά η ονομασία Νησί παρέμεινε.

Επίσης ένα άλλο φαινόμενο είναι το γεγονός ότι τα τοπωνύμια μέσα στους αιώνες μεταλλάσσονται γλωσσικά, φωνητικά και δύσκολα αναγνωρίζονται από τον σύγχρονο μελετητή π.χ. Το Μακεδονικό τοπωνύμιο «μπουλούστρα» προήλθε από το Βυζαντινό «Πολύστυλο» (γλωσσική μετάλλαξη) και η «Πάτμος» έγινε «Πατινός» στο στόμα των νησιωτών (φωνητική μετάλλαξη).

Κλείνοντας αυτό το σημείωμα επισημαίνουμε ότι υπάρχει ολόκληρη επιστήμη σε όλο τον κόσμο που ασχολείται με τα τοπωνύμια. Πίσω από κάθε τοπωνύμιο κρύβεται ένας ολόκληρος κόσμος και όλοι μας πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί όταν θέλουμε να αλλάξουμε κάποιο τοπωνύμιο. Όταν γίνει αυτό πρέπει να βρούμε τρόπο να έχουμε καταγεγραμμένη και σωσμένη σε αρχείο την παλιά ονομασία ή την εξέλιξη των παλιότερων ονομασιών του ίδιου τοπωνυμίου (αυτό θέλει πολλή δουλειά και μάλιστα εξειδικευμένη).





Γιάννης Τσιαμήτρος
 εκπ/κος χοροδιδάσκαλος