Η ΡΥΘΜΙΚΗ ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΣΤΟΥΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥΣ ΧΟΡΟΥΣ (ΒΑΒΡΙΤΣΑΣ ΝΙΚΟΣ)

12^ο Διεθνές Συνέδριο για την έρευνα του χορού

Αθήνα, 1-5/7/98

Επιστημονική ανακοίνωση με θέμα :

Η ΡΥΘΜΙΚΗ ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΣΤΟΥΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥΣ ΧΟΡΟΥΣ

Νίκος Βαβρίτσας

 (Η δημοσίευση της εργασίας γίνεται κατόπιν αδείας του συγγραφέα)

Εισαγωγή

Οι παραδοσιακοί χοροί, ως αδιάσπαστη ενότητα λόγου, μουσικής και κίνησης αποτέλεσαν επί αιώνες το εκφραστικότερο και πολυτιμότερο πολιτιστικό αγαθό της ελληνικής κοινωνίας. Σήμερα, που έχουμε ήδη περάσει από τον παραδοσιακό στο σύγχρονο πολιτισμό και οι παραδοσιακοί χοροί κατά το μεγαλύτερο τους μέρος διαδίδονται με τη διδασκαλία, είναι προφανής η μεγάλη σημασία της γνώσης όλων των παραμέτρων που συνθέτουν τον παραδοσιακό χορό και ιδιαίτερα αυτών που έχουν σχέση με το ρυθμό και το μέτρο. Ο ρυθμός αποτελεί πρωταρχικό στοιχείο της μουσικής [1] και βασικό στοιχείο για τη μελέτη και διδασκαλία των παραδοσιακών χορών, γιατί οι παραδοσιακοί χοροί διακρίνονται περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη κινητική δραστηριότητα για την αυστηρή ένταξη των κινητικών δραστηριοτήτων μέσα σε ένα συγκεκριμένο μέτρο και ρυθμό.

Η εργασία εντοπίζει το ενδιαφέρον της στη μελέτη του τρόπου με τον οποίο πραγματοποιείται η ένταξη των κινητικών καταστάσεων των παραδοσιακών χορών στο έρρυθμο μέρος της παραδοσιακής μουσικής, με σκοπό τον προσδιορισμό, τη μέτρηση και τη λεκτική απόδοση με ρυθμική αρίθμηση της χρονικής αξίας κάθε κινητικής δραστηριότητας.

Με την επεξεργασία του μουσικού υλικού που προέρχεται από γραπτές πηγές της σύγχρονης μουσικής, ως της ευρύτατα γνωστής μουσικής στον ελληνικό αλλά και σε άλλους λαούς, προσδιορίζεται η σχέση των μεταβλητών ρυθμός και κίνηση και εξάγονται συμπεράσματα για την αξία κάθε κινητικής ή μη δραστηριότητας. Από τη διαδικασία αυτή προκύπτει ρυθμική κίνηση που αποδίδεται με ολοκληρωμένη, ευκρινή και εύχρηστη λεκτική παρασήμανση, τη ρυθμική αρίθμηση. Το επόμενο βήμα είναι η επεξεργασία, σύμφωνα με τα παραπάνω δεδομένα, καθορισμένου μουσικοχορευτικού παραδοσιακού υλικού που συλλέχτηκε με επιτόπια έρευνα. Στην εργασία πραγματοποιείται επεξεργασία μιας βασικής μορφής των χορών: Τσάμικος, Συγκαθιστός Βωβούσας, Ζαγορίσιος και Εντεκα.

Ρυθμός και κίνηση

Ο προσδιορισμός της αξίας κάθε κινητικής ή μη , δραστηριότητας που εντάσσεται στους απλούς χρόνους, πραγματοποιείται ενδεικτικά [1], ως εξής: Ο προσδιορισμός και η μέτρηση της χρονικής αξίας κάθε κινητικής δραστηριότητας που εντάσσεται στους χρόνους της σύγχρονης μουσικής, πραγματοποιείται λαμβάνοντας υπόψιν τη χρονική αξία, το μετρικό σχήμα και τη ρυθμική ανάγνωση του μέτρου [2]. Από τη διαδικασία αυτή προκύπτει ρυθμική κίνηση που αποδίδεται λεκτικά με Α΄και Β΄ρυθμική αρίθμηση. Λόγου του περιορισμένου χρόνου της εισήγησης, στην παρούσα εργασία πραγματοποιείται επεξεργασία αντιπροσωπευτικού υλικού απλών, σύνθετων και μικτών χρόνων, ως εξής:

Μουσικό μέτρο : 2/4 | . . |

Χρονική μονάδα είναι το τέταρτο | . |

Οι κινήσεις μέτρησης του μέτρου είναι δύο.

Μουσικό μέτρο: 3/4 |…|

Χρονική μονάδα είναι το τέταρτο | . |

Οι κινήσεις μέτρησης του μέτρου είναι τρεις.

Μουσικό μέτρο 4/4 (2+2) | . . . .  |

Χρονική μονάδα είναι το τέταρτο | . |

Οι κινήσεις μέτρησης του μέτρου είναι τέσσερις.

Μουσικό μέτρο 6/8 (3+3) |♪♪♪  ♪♪♪|

Χρονική μονάδα είναι το όγδοο.  ♪

Οι κινήσεις μέτρησης του μέτρου είναι δύο.

Μουσικό μέτρο 7/8 (3+2+2) | ♪♪♪  ♪♪  ♪♪ |

Χρονική μονάδα είναι το όγδοο. ♪

Οι κινήσεις μέτρησης του μέτρου είναι τρεις.

Μουσικό μέτρο 7/4 (3+2+2)  | …  ..  .. |

Χρονική μονάδα είναι το τέταρτο | . |

Οι κινήσεις μέτρησης του μέτρου είναι εφτά

Μουσικό μέτρο 9/8 (2+2+2+3) | ♪♪  ♪♪  ♪♪  ♪♪♪ |

Χρονική μονάδα είναι το όγδοο  ♪

Οι κινήσεις μέτρησης του μέτρου είναι τέσσερις

 

Μουσικό μέτρο 5/4 (2+3)  | . .  . . . |

Χρονική μονάδα είναι το τέταρτο | . |

Οι κινήσεις μέτρησης του μέτρου είναι πέντε

Η ρυθμική αρίθμηση

Ο προσδιορισμός και η μέτρηση της αξίας κάθε κινητικής δραστηριότητας πραγματοποιείται λαμβάνοντας υπ' όψιν τη χρονική μονάδα, το μετρικό σχήμα και τη ρυθμική ανάγνωση του μέτρου. Από τη διαδικασία αυτή προκύπτει ρυθμική κίνηση η οποία αποδίδεται λεκτικά με Α΄και Β΄ρυθμική αρίθμηση.

Α' ρυθμική αρίθμηση

Η Α' ρυθμική αρίθμηση πραγματοποιείται και αποδίδεται λεκτικά βασισμένη στην κύρια ρυθμική δραστηριότητα, αλλά και στη ρυθμική δραστηριότητα όπως διαμορφώνεται στην εσωτερική της σύνθεση μετά την αλληλοπροσαρμογή της με αντίστοιχο κινητικό υλικό.

Β΄ ρυθμική αρίθμηση

Η Β' ρυθμική αρίθμηση πραγματοποιείται και αποδίδεται λεκτικά βασισμένη στην κινητική δραστηριότητα όπως διαμορφώνεται στην εσωτερική της σύνθεση μετά την αλληλοπροσαρμογή της με αντίστοιχο ρυθμικό υλικό.

Οι παραδοσιακοί χοροί και ο ρυθμός

Οι παραδοσιακοί χοροί διακρίνονται περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη κινητική δραστηριότητα για την αυστηρή ένταξη των κινητικών δραστηριοτήτων μέσα σε ένα συγκεκριμένο μέτρο και ρυθμό. Μετά τη συλλογή του μουσικοχορευτικού υλικού, που πραγματοποιείται με επιτόπια έρευνα, ακολουθεί η μελέτη και επεξεργασία του (αλληλοπροσαρμογή) σύμφωνα με τα δεδομένα όπως καθορίστηκαν παραπάνω.
Στους παραδοσιακούς χορούς η επεξεργασία αυτή πραγματοποιείται με καθορισμένο από πριν κινητικό και ρυθμικό υλικό ως εξής:

Χορός : Τσάμικος

Μουσικό μέτρο: 3/4  | . . . |

Χρονική μονάδα είναι το τέταρτο | . |

Οι κινήσεις μέτρησης του μέτρου είναι τρεις

 Σειρά:  Μ1+Μ1+Μ2+Μ3+Μ4

Αρίθμηση: Σύμφωνα με τις στήλες 3 ή 4

Χορός : Συγκαθιστός Μετσόβου

Μουσικό μέτρο: 8/4 (2+3+3) | . .   . . .   . . . |
Χρονική μονάδα είναι το τέταρτο | . |

Οι κινήσεις μέτρησης του μέτρου είναι οχτώ.

 Σειρά:  Μ1+Μ2

Αρίθμηση: Σύμφωνα με τις στήλες 3 ή 4

 Χορός : Ζαγορίσιος.

Μουσικό μέτρο: 5/4 (2+3) | . .   . . . |

Χρονική μονάδα είναι το τέταρτο | . |

Οι κινήσεις του μέτρου είναι πέντε

 Σειρά:  Μ1+Μ2+Μ3+Μ4

Αρίθμηση: Σύμφωνα με τις στήλες 3 ή 4

Χορός : Έντεκα

Μουσικό μέτρο: 9/8 (2+2+2+3) | ♪♪  ♪♪  ♪♪  ♪♪♪ |
Χρονική μονάδα είναι το όγδοο ♪

Οι κινήσεις του μέτρου είναι τέσσερις

 Σειρά:  Μ1+Μ2

Αρίθμηση: Σύμφωνα με τις στήλες 3 ή 4

Παρατηρήσεις – συμπεράσματα

Σκοπός της έρευνας ήταν να μελετήσει τον τρόπο με τον οποίο πραγματοποιείται η αλληλοπροσαρμογή των κινητικών και ρυθμικών δραστηριοτήτων των παραδοσιακών χορών και να προτείνει μια ολοκληρωμένη, ευκρινή και εύχρηστη λεκτική παρασήμανση (ρυθμική αρίθμηση) κάθε κινητικής ή μη χορευτικής δραστηριότητας.

Ο προσδιορισμός και η μέτρηση της αξίας κάθε κινητικής δραστηριότητας πραγματοποιείται λαμβάνοντας υπ' όψιν τη χρονική μονάδα, το μετρικό σχήμα και τη ρυθμική ανάγνωση του μέτρου. Από τη διαδικασία αυτή προκύπτει ρυθμική κίνηση, η οποία αποδίδεται λεκτικά με Α' και Β' ρυθμική αρίθμηση. Το επόμενο βήμα ήταν η επεξεργασία, σύμφωνα με τα παραπάνω δεδομένα, καθορισμένου μουσικοχορευτικού παραδοσιακού υλικού που συλλέχτηκε με επιτόπια έρευνα.

Η έκβαση της έρευνας έδειξε ότι στους παραδοσιακούς χορούς παρατηρείται μεγάλη ποικιλία ρυθμοκινητικών δραστηριοτήτων οι οποίες διαμορφώνονται στην εσωτερική τους σύνθεση από την αλληλοπροσαρμογή μεγάλης ποικιλίας ρυθμικών και κινητικών σχημάτων της πλούσιας ελληνικής μουσικοχορευτικής παράδοσης.

Η μελέτη εκτιμάται ότι είναι χρήσιμη για τρεις τουλάχιστον λόγους: α) γιατί η έρευνα στον υπό μελέτη τομέα δεν προχώρησε μέχρι σήμερα σε ικανοποιητικό βαθμό, β) γιατί δημιουργείται και προτείνεται ένα εργαλείο, πρακτικός οδηγός σημαντικός για τη σωστή διδασκαλία κάθε κινητικής δραστηριότητας, και γ) γιατί τα αποτελέσματα της εργασίας μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν βάση για μελέτη και άλλων γνωστικών πεδίων σχετικών με την κίνηση.

Σημειώσεις-Παραπομπές

1.      Nettl, Bruno: Η μουσική στους πρωτόγονους πολιτισμούς (τίτλος πρωτοτύπου Music in primitive culture, 1956), ελληνική μετάφραση Κ. Γριμάλδης από τη 2η έκδοση του 1969. Αθήνα, Κάλβος, 1986, σσ. 78-79

2.      Θέμελης, Δ.: Μουσικοποιητική δομή στο ελληνικό δημοτικό τραγούδι, Λαογραφία", τομ. ΚΗ' (XXVIII). Αθήνα, 1972.

3.      Η καταγραφή έχει την έννοια της βοήθειας για την καλύτερη κατανόηση της ρυθμικής αρίθμησης των κινήσεων του χορού και όχι την εκμάθηση του χορού.

Βιβλιογραφία

Αμαραντίδης, Α.: Το τονικό μουσικό σύστημα. Αθήνα, Νεφέλη, 1987.

Α. Βρέλλης, Α.: Μουσική λαογραφία. Ιωάννινα, 1993.

Γεωργιάδης, Θ.: Μουσική και γλώσσα. Μετάφραση Δ. Θέμελη. Αθήνα, Νεφέλη, 1994.

Κυριαζίδου, Α.: Ο Ρυθμογράφος. Θεσσαλονίκη, Ρηγόπουλος, 1991.
Μιχαηλίδης, Σ.: Εγκυκλοπαίδεια της αρχαίας ελληνικής μουσικής. Αθήνα, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1989.

Χατζηδημητρίου, Ε.: Εισαγωγή στη μουσική. Θεσσαλονίκη, 1986.