7ο Διεθνές Συνέδριο για την έρευνα του χορού
Πορταριά, 7-11/7/93
Επιστημονική ανακοίνωση με θέμα :
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΧΟΡΩΝ ΚΑΙ Η ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ
Γιάννης Πραντσίδης
(Η δημοσίευση της εργασίας γίνεται κατόπιν αδείας του συγγραφέα)
Το θέμα που θα μας απασχολήσει είναι τα στοιχεία του ύφους των ελληνικών παραδοσιακών χορών και η ανάγκη να διατηρηθούν κατά την διδασκαλία και παρουσίασή τους, ένα θέμα αρκετά δύσκολο λόγω της πολυπλοκότητας που παρουσιάζει το αντικείμενο του παραδοσιακού χορού.
Είναι γεγονός ότι εξαιτίας αυτής της πολυπλοκότητας του θέματος και της έλλειψης επαρκούς γνώσης γύρω από τις πραγματικές διαστάσεις του χορευτικού αυτού φαινομένου από την πρώτη στιγμή που προέκυψε η ανάγκη για διδασκαλία του χορού εμφανίστηκαν πάρα πολλά προβλήματα που κάνουν τους δασκάλου χορών έκτοτε, μονίμως να αντιδικούν και να μη βγάζουν άκρη. Εάν τα προηγούμενα χρόνια πραγματοποιούνταν συστηματική καταγραφή τού χορευτικού φαινομένου στις πραγματικές του διαστάσεις με ξεκαθαρισμένες αντιλήψεις για το τι πρέπει και πώς θα το διδάξουμε και ενημερώνονταν οι δάσκαλοι πάνω σ' αυτά τα ζητήματα τότε τα πράγματα θα ήταν πολύ καλύτερα, γιατί θα εύρισκαν μια κοινή γλώσσα συνεννόησης. Κάτι τέτοιο όμως μέχρι σήμερα δεν έγινε και παρ' όλο που τα πράγματα είναι κάπως καλύτερα τώρα εξαιτίας κάποιων μεμονωμένων προσπαθειών που γίνονται στο χώρο, τα προβλήματα παραμένουν άλυτα.
Πρώτα απ' όλα λίγα λόγια για την ιστορία του θέματος. Είναι γνωστό σε όλους μας ότι η βιομηχανική επανάσταση που ακολούθησε το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο είχε σαν αποτέλεσμα οι αγροτικές παραδοσιακές κοινότητες να χάσουν σιγά-σιγά την αυτοτέλειά τους σαν κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές οντότητες και να ενταχθούν σε ευρύτερους σχηματισμούς με τρόπο που να αμβλύνει συνεχώς τις διαφορές μεταξύ του αγροτικού και του αστικού χώρου.
Στο πολιτιστικό επίπεδο παρατηρήθηκε ραγδαία ένταξη των αγροτικών κοινοτήτων στον κοινό εθνικό πολιτισμό που επιβλήθηκε μέσα από τους εκπαιδευτικούς θεσμούς και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, είχε δε σαν αποτέλεσμα την κατάλυση της πολιτιστικής αυτοτέλειας των αγροτικών κοινοτήτων. Οι επιπτώσεις από τις αλλαγές αυτές σ' όλους τους τομείς και ιδιαίτερα στην πολιτιστική ζωή των χωριών ήταν τρομακτικές. Έθιμα και συνήθειες που διαμορφώθηκαν στο διάβα του χρόνου για να εξυπηρετούν τις ανάγκες της συγκεκριμένης κοινωνίας και έζησαν για εκατοντάδες χρόνια εγκαταλείφθηκαν γιατί στο νέο τρόπο ζωής δεν εξυπηρετούσαν πλέον κανένα σκοπό.
Το γεγονός αυτό επηρέασε σε μεγάλο βαθμό και το χορό που αποτελούσε κυρίαρχο στοιχείο της πολιτιστικής ζωής των χωριών. Έτσι χορευτικές παραστάσεις όπως πανηγύρια, παραδοσιακοί γάμοι και ένα πλήθος χορευτικών δρώμενων καταργήθηκαν και μαζί σταμάτησε και ο παραδοσιακός τρόπος μετάδοσης του χορού. Η διδασκαλία λοιπόν ήρθε σαν φυσικό επακόλουθο από την ανάγκη να μην διακοπεί η χορευτική παράδοση που αποτελούσε στοιχείο κοινωνικής συνοχής και ταυτότητας. Παράλληλα με τη διδασκαλία δημιουργήθηκε ανάγκη παρουσίασης των χορών σαν μια εκδήλωση όπου οι διδασκόμενοι εύρισκαν την ευκαιρία να χορέψουν να επικοινωνήσουν και να προβάλλουν αυτά που έμαθαν αλλά και προβολής του ντόπιου πολιτισμού σε τρίτους. Η παρουσίαση των παραδοσιακών χορών σαν θέαμα είναι παγκόσμιο φαινόμενο και εμφανίστηκε μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Στη χώρα μας έγινε γνωστό γύρω στη δεκαετία του '50 και αφορμή γι' αυτό υπήρξε η εμφάνιση κάποιων χορευτικών από τις ανατολικές χώρες. Τότε δημιουργήθηκαν οι πρώτες χορευτικές ομάδες της Δόρας Στράτου και του Λυκείου Ελληνίδων Αθηνών. Έκτοτε ακολούθησε σταδιακά η ίδρυση και άλλων χορευτικών συλλόγων στα αστικά κέντρα αρχικά και στην επαρχία αργότερα για να φθάσουμε στις μέρες μας με τους χιλιάδες πολιτιστικούς συλλόγους. Βλέπουμε λοιπόν ότι άλλαξε τελείως το σκηνικό σ' ό,τι αφορά όχι μόνο τον τρόπο μετάδοσης του χορού αλλά και το περιεχόμενό του. Στην παραδοσιακή αγροτική κοινωνία το περιεχόμενο του χορού είχε άμεση σχέση με τη λειτουργία του που προσδιόριζε και το ύφος του. Έτσι άλλοτε η λειτουργία του ήταν τελετουργική όταν ο χορός ήταν ενταγμένος σε κάποιο έθιμο ή κοσμική όταν ήταν απλώς μέρος του γλεντιού.
Σήμερα που τα έθιμα και οι τελετουργίες δεν τελούνται πια αφού οι λόγοι που τα δημιούργησαν εξέλιπαν, ο κίνδυνος να αλλοιώσουμε το ύφος του χορού είναι μεγάλος όταν αγνοούμε την κοινωνική διάσταση του και επικεντρώνουμε το ενδιαφέρον μας μόνο στην αισθητική του έκφραση. Ένας από τους βασικούς στόχους λοιπόν της διδασκαλίας και σ' αυτό πιστεύω ότι συμφωνούμε όλοι πρέπει να είναι η διατήρηση της φυσιογνωμίας της μουσικοχορευτικής μας παράδοσης που αποτελεί όπως είπαμε στοιχείο κοινωνικής συνοχής και ταυτότητας.
Το γεγονός αυτό επιφορτίζει τους δασκάλους του ελληνικού παραδοσιακού χορού με πρόσθετες ευθύνες σ' ό,τι αφορά τη γνώση των στοιχείων του ύφους του χορού αλλά και τις δυνατότητες που πρέπει να έχουν στο να υλοποιήσουν στην πράξη τη γνώση αυτή, έτσι ώστε να αποφεύγονται όσο το δυνατόν αλλοιώσεις γύρω από το ύφος.
Η προσέγγιση αυτή θεωρείται επιβεβλημένη αν θέλουμε πραγματικά να ερμηνεύσουμε σωστά το χορό, γιατί πραγματικά αυτό που κάνουμε εμείς οι δάσκαλοι δεν είναι τίποτα άλλο παρά ερμηνεία αυτού του φαινομένου που λέγεται παραδοσιακός χορός. Θα παρομοίαζα το χορό με τη γλώσσα μια και ο χορός είναι όπως και η γλώσσα μέσο έκφρασης και επικοινωνίας. Όπως στη γλώσσα πρέπει να γνωρίζουμε πολύ καλά το νόημα των λέξεων, την προφορά τους και την τεχνική της για να την μιλάμε σωστά, έτσι και στο χορό πρέπει να γνωρίζουμε τα επί μέρους στοιχεία του και όλες τις λεπτομέρειες για να τον χορέψουμε και να τον διδάξουμε σωστά. Και όσο δεν μπορούμε να μιλήσουμε μια γλώσσα που δεν την γνωρίζουμε καλά άλλο τόσο δεν μπορούμε να χορέψουμε και να διδάξουμε ένα χορό που δεν τον ξέρουμε καλά, ή αν θέλετε ο βαθμός απόδοσης του χορού είναι ανάλογος με το βαθμό γνώσης των στοιχείων του...
Και ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά για να εξετάσουμε όλα εκείνα τα στοιχεία που διαμορφώνουν το ύφος του χορού. Πρώτα απ' όλα μας ενδιαφέρει το περιεχόμενό του, η λειτουργία του. Αν ο χορός είναι τελετουργικός που σημαίνει ότι είναι μέρος κάποιου εθίμου τότε κυριαρχεί η κοινωνική και μαγική του διάσταση και δεν ενδιαφέρει η αισθητική του έκφραση. Αυτό σημαίνει ότι ο χορός αυτός είναι απλός αλλά και η μουσική που τον συνοδεύει είναι απλή χωρίς φιγούρες και τσαλίμια.
Όταν λοιπόν ο δάσκαλος δεν γνωρίζει αυτή τη βασική πλευρά του χορού και προσπαθήσει να παρουσιάσει θέαμα μέσα από ένα τέτοιο χορό καταφεύγοντας σε διάφορες επινοήσεις το μόνο που μπορεί να πετύχει είναι να προκαλέσει αντίφαση και δυσαρμονία ανάμεσα στην μουσική και στην κίνηση και βέβαια να αλλοιώσει το ύφος. (π.χ. σε ένα χορό με απλή μουσική αν βάλουμε περίτεχνα σχήματα προκαλείται δυσαρμονία).
Επίσης οι χοροί που συνοδεύονται από τραγούδι είτε, έχουν περιεχόμενο τελετουργικό είτε κοσμικό είναι συνήθως απλοί στην κίνησή τους γιατί το ενδιαφέρον και η έκφραση μεταφέρεται στο τραγούδι το οποίο δεν επιτρέπει την ανάπτυξη πολύπλοκων κινητικών σχημάτων. Και εδώ οποιαδήποτε παρέμβαση θα αλλοίωνε το ύφος χωρίς να προσθέσει τίποτε το ιδιαίτερο. Η μόνη επιλογή λοιπόν είναι να παρουσιάσουμε το χορό όπως είναι με το τραγούδι, μια διάσταση που την αγνοούμε συνήθως ξεχνώντας πως το τραγούδι είναι αυτό που συντηρεί το χορό και όταν ξεχαστεί το τραγούδι ξεχνιέται σιγά - σιγά και η μουσική κατά συνέπεια και ο χορός.
Πρέπει να σημειώσω εδώ ότι η ομορφιά του χορού βρίσκεται στην απόλυτη ταύτιση μουσικής και κίνησης που δημιουργεί και την αίσθηση της αρμονίας. Δεν θα ξεχάσω ποτέ την εικόνα του βασιλιά που πραγματοποιεί εικονικό όργωμα στην πλατεία κάτω από τους ήχους της τελετουργικής μουσικής στο σχετικό έθιμο της Αποκριάς στα Πετρωτά του Έβρου. Το θέαμα ήταν συγκλονιστικό και δεν ήταν καν
χορός. Αλλά αυτό που συνέβαινε στην πλατεία ήταν τόσο αρμονικά δεμένο με τους ήχους της μουσικής που σε συγκλόνιζε πραγματικά. Θέλω να πω μ' αυτό ότι αν μας ενδιαφέρει πραγματικά η απόδοση τού ύφους τότε δεν πρέπει να μας διαφεύγει αυτή η διάσταση γιατί το δέσιμο ανάμεσα στην μουσική και στον χορό αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο που ούτως ή αλλιώς υπάρχει στον παραδοσιακό χορό.
χορός. Αλλά αυτό που συνέβαινε στην πλατεία ήταν τόσο αρμονικά δεμένο με τους ήχους της μουσικής που σε συγκλόνιζε πραγματικά. Θέλω να πω μ' αυτό ότι αν μας ενδιαφέρει πραγματικά η απόδοση τού ύφους τότε δεν πρέπει να μας διαφεύγει αυτή η διάσταση γιατί το δέσιμο ανάμεσα στην μουσική και στον χορό αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο που ούτως ή αλλιώς υπάρχει στον παραδοσιακό χορό.
Η δύναμη του χορού βρίσκεται ακριβώς σ' αυτήν την αρμονική συνύπαρξη της μουσικής και της κίνησης, στο παιχνίδι της κίνησης με το ρυθμό και τη μελωδία που όταν ο χορευτής το πετυχαίνει, όταν κατορθώνει να ταυτιστεί με τη μουσική αισθάνεται να φτερουγίζει πραγματικά.
Το άλλο σκέλος αποτελούν οι χοροί με κοσμική λειτουργία, είναι οι χοροί του γλεντιού όπου ο "χορευτής" έχει τη δυνατότητα να εκφράζεται αξιοποιώντας όλες τις χορευτικές του ικανότητες και το ταλέντο του μέσα στα πλαίσια πάντα της τοπικής χορευτικής παράδοσης. Αυτοί οι χοροί δεν έχουν ανάγκη καμιάς παρέμβασης αρκεί βέβαια να γνωρίζουμε όλες τις διαστάσεις και τα στοιχεία τους που είναι από μόνα τους αρκετά για να προκαλέσουν το ενδιαφέρον του χορευτή και του θεατή. Άλλωστε όλοι μας θα έχουμε "συγκινηθεί" αρκετές φορές βλέποντας ντόπιους χορευτές να χορεύουν, πράγμα που σπανίως βλέπουμε στα χορευτικά συγκροτήματα.
Η ποικιλία λοιπόν που αναζητά ο δάσκαλος παραμορφώνοντας πολλές φορές τους χορούς υπάρχει από μόνη της και σε πολύ μεγάλη έκταση στο ίδιο το ρεπερτόριο κάθε περιοχής αρκεί να το γνωρίζει.
Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που διαφεύγει συνήθως της προσοχής μας είναι η ομαλά και αρμονική εξέλιξη μουσικής και χορού κατά τη διάρκεια της εκτέλεσής τους. Στον παραδοσιακό χορό υπάρχει ομαλή εξέλιξη της μουσικής η οποία συνήθως ξεκινά από απλές βασικές μελωδίες βασισμένες συνήθως πάνω σε κάποιο τραγούδι και στην συνέχεια ανάλογα με τη συναισθηματική φόρτιση περνά σε παραλλαγές με ποικίλματα και στολίδια τα γνωστά "γυρίσματα" ακολουθώντας έτσι μια φυσιολογική πορεία χαλάρωσης και έντασης.
Ο χορός επηρεάζεται απόλυτα από την εξέλιξη αυτή και ακολουθεί πιστά όλες τις εναλλαγές της μουσικής. Το φαινόμενο αυτό σπάνια το συναντούμε στα συγκροτήματα γιατί απαιτεί αφ' ενός μεν το συντονισμό μουσικής και χορού που σημαίνει πολύ δουλειά, αφ' ετέρου οι πιο πολλοί δάσκαλοι επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στην ομοιόμορφη εκτέλεση των παραλλαγών (φιγούρων) αδιαφορώντας αν υπάρχει ανακολουθία στις διάφορες φάσεις εξέλιξης της μουσικής και του χορού.
Έτσι συχνά βλέπουμε το φαινόμενο, η μουσική να παίζει απλές βασικές μελωδίες χωρίς ένταση και οι χορευτές να δείχνουν ότι βρίσκονται στο ζενίθ της έντασης ή και το αντίθετο. Ένα φαινόμενο που σίγουρα το μόνο που δημιουργεί στο χορευτή αλλά και στο θεατή είναι ένα κενό.
Και τώρα ας έρθουμε να εξετάσουμε αναλυτικά τα επί μέρους στοιχεία που συνθέτουν το χορό σαν χορευτική πράξη που είναι και το τελικό αποτέλεσμα όλων των διεργασιών και όλων των παραμέτρων.
Τα στοιχεία αυτά είναι:
Η μουσική (μελωδία-στίχος-ρυθμός-αγωγή)
Η κίνηση (κινητικό σχήμα-τεχνική της κίνησης)
Τα στοιχεία αυτά στον παραδοσιακό χορό αποτελούν ένα αδιάρρηκτο πλέγμα όπου το ένα συμπληρώνει το άλλο δημιουργώντας ένα αρμονικό σύνολο μοναδικό για κάθε περίπτωση που διαμορφώνεται σύμφωνα με παράγοντες και συνθήκες της κάθε περιοχής.
Σ' ότι αφορά τη μελωδία έχω να παρατηρήσω ότι αυτή μαζί με το στίχο και τις παραλλαγές της πάνω στο βασικό μελωδικό σχήμα, φορτίζει συναισθηματικά το άτομο και το αναγκάζει να διαφοροποιεί την κίνηση και την έκφρασή του. Θα έλεγα ότι ο στίχος και η μελωδία επιδρούν στην καρδιά του ανθρώπου.
Ο ρυθμός, το ρυθμικό σχήμα είναι βασικό στοιχεία του χορού. Αποτελεί το σκελετό πάνω στον οποίο πλέκεται η μελωδία και η κίνηση και συνδέεται άμεσα με το ύφος του. Λέγοντας ρυθμικό σχήμα εννοώ το σχήμα που δημιουργείται στο μουσικό μέτρο από τις τονισμένες και άτονες συλλαβές και τις υποδιαιρέσεις των φθόγγων μέσα σ' αυτό. Έτσι σ' ένα μουσικό μέτρο 2/4 μπορεί να έχουμε διάφορα ρυθμικά σχήματα.
Το ρυθμικό σχήμα αποτελεί κώδικα για κάθε περιοχή και δεν αλλάζει εύκολα, είναι ίσως ένα από τα στοιχεία που έμειναν αναλλοίωτα στο χρόνο τουλάχιστον μέχρι σήμερα. Οποιαδήποτε αλλοίωση του ρυθμικού σχήματος οδηγεί μοιραία σε αλλοίωση του ύφους. Η αγωγή της μουσικής δηλαδή η ταχύτητα με την οποία παίζεται είναι επίσης στοιχείο που μαζί με όλα τ' άλλα επηρεάζει το ύφος του χορού και δεν πρέπει να διαφοροποιείται.
Σ' ότι αφορά την κίνηση έχω να παρατηρήσω δύο στοιχεία:
Τον τρόπο με τον οποίο τοποθετούνται οι κινήσεις του χορού πάνω στο ρυθμικό σχήμα δηλαδή το κινητικό σχήμα που δημιουργείται και αφορά την διαδοχή των κινήσεων στους διάφορους χρόνους. Το στοιχείο αυτό είναι ένα από τα βασικά στοιχεία τού χορού που όταν διαφοροποιείται, τότε αλλοιώνεται η εικόνα του και αυτό συμβαίνει πολλές φορές ιδιαίτερα σε χορούς που έχουν κάποια ιδιομορφία στην κίνηση.
-Την τεχνική της κίνησης.
Η τεχνική της κίνησης είναι καθοριστικό στοιχείο στη διαμόρφωση του ύφους του χορού. Λέγοντας τεχνική της κίνησης εννοούμε τον τρόπο που εκτελείται μια κίνηση π.χ. (πάτημα του ποδιού σ' όλο το πέλμα, στη μύτη, με τσάκισμα στο γόνατο κ.λπ.). Εάν η τεχνική της κίνησης δεν είναι σωστή τότε το αποτέλεσμα ξεφεύγει από την πραγματικότητα ακόμη και αν ερμηνεύσουμε σωστά όλα τα άλλα στοιχεία. Έτσι συχνά παρατηρούμε χορευτικές ομάδες να ερμηνεύουν με τον ίδιο τρόπο τους χορούς όλων των περιοχών.
Όλα αυτά τα στοιχεία που προαναφέρθηκαν μαζί με το χορευτικό σχήμα και τη συμμετοχή των δύο φύλων σ' αυτό συνθέτουν την τελική εικόνα τού χορού που εκφράζει τα γενικά χαρακτηριστικά του ύφους του. θέλω ακόμη να επισημάνω ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που έχουν σχέση με το κεφάλι, στα χέρια, έκφραση στο πρόσωπο, κραυγές και σφυρίγματα. Ενέργειες που γίνονται ορισμένες φορές από ορισμένους χορευτές και συνδέονται με την ψυχική τους κατάσταση. Ενέργειες ατομικές που δεν εντάσσονται στα γενικά πλαίσια του χορού και απαιτούν πολύ μελέτη και ιδιαίτερη προσοχή γιατί μπορεί εύκολα να οδηγήσουν σε παραμορφώσεις του ύφους.
Είναι απαραίτητο λοιπόν ο δάσκαλος του παραδοσιακού χορού να γνωρίζει με λεπτομέρεια όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν το ύφος τους και να είναι σε θέση να τα υλοποιεί στην πράξη, για να μπορεί αφ' ενός μεν να διδάσκει σωστά τους χορούς, αλλά και για να έχει την δυνατότητα μέσα από την ανάλυση αυτή να επισημαίνει και να διορθώνει τυχόν λάθη των χορευτών προσδιορίζοντάς τα επακριβώς.
Baud-Bovy Sam. "Δοκίμιο για το Ελληνικό τραγούδι", Ναύπλιο Π.Λ.Ι. 1984
Δήμας Ηλίας. 'Ό παραδοσιακός χορός στο Συρράκο-Λαογραφική και Ανθρωπολογική Προσέγγιση". Διδακτορική διατριβή, Ιωάννινα 1989.
Δήμας Ηλίας. 'Ό παραδοσιακός χορός στο Συρράκο-Λαογραφική και Ανθρωπολογική Προσέγγιση". Διδακτορική διατριβή, Ιωάννινα 1989.
Καβακόπουλος Π. "Τραγούδια της Βορειοδυτικής Θράκης", Ι.Μ.Χ.Α. Θεσσαλονίκη 1981
Λουτζάκη Ρένα. "Ο παραδοσιακός χορός στην Ελλάδα", Δ.Ε.Θ. Θεσσαλονίκη 1985.
Λουτζάκη Ρένα. "Ο γάμος ως χορευτικό δρώμενο", Εθνογραφικά Π.Λ.Ι. Ναύπλιο 1983-85.
Μαζαράκη Δ. "Το λαϊκό κλαρίνο στην Ελλάδα" Αθήνα 1959.
Λουτζάκη Ρένα. "Ο παραδοσιακός χορός στην Ελλάδα", Δ.Ε.Θ. Θεσσαλονίκη 1985.
Λουτζάκη Ρένα. "Ο γάμος ως χορευτικό δρώμενο", Εθνογραφικά Π.Λ.Ι. Ναύπλιο 1983-85.
Μαζαράκη Δ. "Το λαϊκό κλαρίνο στην Ελλάδα" Αθήνα 1959.
Μέλφου Ε. "Εισαγωγή στη μουσική" Θεσσαλονίκη 1986
Μερακλής Μ. "Ελληνική Λαογραφιά-Ήθη και Εθιμα" Αθήνα 1986
Πούχνερ Β. "Λαϊκό θέατρο στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια" Αθήνα 1989.
Πραντσίδης I. "Ελληνικοί Παραδοσιακοί χοροί (χορογραφικά στοιχεία-ρυθμολογική και κινησιολογική ανάλυση)", Τ.ΕΦ.Α.Α.Α.Π.Θ. 1987.
Πραντσίδης I. "Παρατηρήσεις στην διδασκαλία του Ελληνικού Παραδοσιακού χορού" 1ο Παγκόσμιο Συνέδριο Δ.Ο.Λ.Τ. (πρακτικά) Λάρισα 1987
Πραντσίδης !. "Ενας τρόπος καταγραφής για καλύτερη κατανόηση και διδασκαλία του παραδοσιακού χορού" 2ο Παγκόσμιο Συνέδριο Δ.Ο.Λ.Τ. (πρακτικά) Λάρισα 1988.
Ράφτης Α. "Ο κόσμος του Ελληνικού χορού", Αθήνα 1985.
Τσαούση Δ. "Η κοινωνία του ανθρώπου-Εισαγωγή στην κοινωνιολογία" Αθήνα 1987.
Holden Richey "Greek folk dances"
Mary Vouras BRUSSELS 1976
