8ο Διεθνές Συνέδριο για την έρευνα του χορού
Δράμα, 13-17/7/94
Επιστημονική ανακοίνωση με θέμα :
ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΡΥΘΜΙΚΩΝ ΣΧΗΜΑΤΩΝ
ΣΤΟ ΧΟΡΕΥΤΙΚΟ ΡΕΠΕΡΤΟΡΙΟ ΜΙΑΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ
Γιάννης Πραντσίδης
(Η αναδημοσίευση της εργασίας γίνεται κατόπιν αδείας του συγγραφέα)
Ο ρυθμός σαν λέξη εκφράζει ένα πλατύ φάσμα εννοιών σε διάφορους τομείς της ζωής. Αυτό καθιστά δύσκολο έναν συγκεκριμένο ορισμό. Σαν έννοια έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για το λόγο ,τη μουσική και την κίνηση (χορό). Η λέξη “ρυθμός" ή "ρυσμός" (ιωνική διάλεκτος) κατά τους γλωσσολόγους προέρχεται από το ρήμα ρέω, σημαίνει κάτι που κινείται με συνέχεια, με ροή. Πρωτοεμφανίζεται σαν λέξη στον ποιητή Αρχίλοχο: "γίγνωσκε δ'οίος ρυσμός ανθρώπους έχει" (μάθε ότι ένας χαρακτήρας κυβερνά τους ανθρώπους). Φαίνεται λοιπόν ότι αρχικά η λέξη δεν είχε σχέση με τη μουσική. Χρησιμοποιείται ως μουσικός όρος από τον 4ο αι. π.Χ. Συναντούμε έτσι στους αρχαίους συγγραφείς και θεωρητικούς αρκετές αναφορές στον ρυθμό. Διαβάζουμε στην "Πολιτεία" του Πλάτωνα (398 ό):"το μέλος εκ τριών εστί συγκείμενον λόγου τε, αρμονίας και ρυθμού". Στους "Νόμους" (Β1 665 Α) αναφέρει: "Τη δη της κινήσεως τάξει ρυθμός όνομα είη "(ρυθμός ονομάζεται η τάξη της κινήσεως).
Αναφορές στον όρο αυτό του οποίου η άρρηκτη σχέση με τη μουσική ήταν συνειδητοποιημένη όπως φαίνεται απο την αρχαιότητα έχουμε στον Αριστοτέλη, τον Αριστείδη ο οποίος μάλιστα δίνει έναν πολύ ενδιαφέροντα ορισμό του ρυθμού ("Περί μουσικής" 31 Mb): "ρυθμός τοίνυν εστί σύστημα εκ χρόνων κατά τινα τάξιν συγκειμένων"(ρυθμός λοιπόν, είναι ένα σύστημα χρόνων που τοποθετούνται με κάποια τάξη).
Εδώ πρέπει να αναφερθεί ο πασίγνωστος θεωρητικός της μουσικής στην αρχαιότητα, ο Αριστόξενος ο Ταραντίνος ο οποίος ήταν ο πρώτος που μελέτησε συστηματικά το ρυθμό ως μουσικό φαινόμενο. Η θεωρία του αναπτύσσεται κυρίως στο έργο του "Ρυθμικά στοιχεία". Λέει ο Αριστόξενος (268,1): "Νοητέον δε δύο τινάς φύσεις ταύτας, την τε του ρυθμού και την του ρυθμιζομένου"(πρέπει να κατανοήσουμε ότι υπάρχουν δύο φύσεις του φαινομένου αυτού: ο ρυθμός και τα ρυθμιζόμενα).
Συνεχίζει (278,10): "Εστί δε τα ρυθμιζόμενα τρία: Λέξις, μέλος, κίνησις σωματική" (είναι τα ρυθμιζόμενα τρία: ο λόγος, το μέλος και η κίνηση του σώματος). Συνεπάγεται από τα παραπάνω ότι ο ρυθμός είναι μία αφηρημένη έννοια που πραγματώνεται μέσα στα τρία αυτά ρυθμιζόμενα.
Γενικά στην Ελλάδα η μουσική στηρίχθηκε για τη ρυθμική της διάρθρωση στα ποιητικά μέτρα, στον τρόπο που απαγγέλλονταν αυτά. Στην αρχαιότητα εξάλλου καλλιεργούνταν σχεδόν αποκλειστικά η φωνητική μουσική. Τα όργανα χρησιμοποιούνταν για να συνοδεύουν τη φωνητική μουσική (πχ. αυλός, κίθαρις, λύρα κ.λ.π.) γι' αυτό και υπήρχε αυτή η στενή σχέση που συνεχίστηκε και ώθησε την μετέπειτα βυζαντινή μουσική και παραδοσιακή μουσική. Για την κατανόηση και τη διάρθρωση του ρυθμού και σ' αυτήν τη μουσική οι όροι που χρησιμοποιούνταν και πάλι ήταν σε σχέση με το ποιητικό μέτρο, πάλι δηλ. σε σχέση με το λόγο.
Στη Δύση από την άλλη πλευρά ρυθμός και λόγος εξελίχθηκαν χωριστά. Ο ρυθμός σαν οργάνωση χρόνου πήρε την έννοια του μουσικού μέτρου (έτσι είναι γνωστό και σε μας σήμερα). Πάνω σ' αυτό βασίστηκε η μουσική δημιουργία ολόκληρης της Δύσης. Με την εμφάνιση της πολυφωνίας από το 10ο αι. και ύστερα, έγινε αναγκαίο στη μουσική αυτή το απόλυτο μέτρημα του χρόνου δηλαδή η ακριβής ένδειξη διάρκειας των μουσικών φθόγγων. Θεσπίστηκε η έννοια του μέτρου στη θεωρία της μουσικής και διακρίθηκαν αρχικά σε δίσημα και τρίσημα ή απλά μέτρα (2/4, 3/4, 3/2, 2/2, 3/8, κ.λ.π.), σε σύνθετα που προέρχονται από το άθροισμα δύο ή περισσοτέρων όμοιων απλών μέτρων (4/4, 4/8, 6/4, 6/8, 9/8, 12/4 κ.λ.π.) και σε μικτά που προέρχονται απο δύο η περισσότερα ανόμοια απλά μέτρα (πχ 5/8=2/8+3/8, 5/4, 7/4, 7/8, 9/8,10/8, 11/8 κ.λ.π.).
Φαίνεται λοιπόν ότι τόσο τα σύνθετα όσο και τα μικτά μέτρα συντίθενται από τα απλά μέτρα. Ρυθμός ονομάστηκε η διαίρεση του χρόνου σε διαστήματα άνισης διάρκειας.
Είναι τέλος αρκετά διευκρινιστικός ο ορισμός που παρατίθεται στο λεξικό GROVE, σύμφωνα με το οποίο ρυθμός είναι η υποδιαίρεση ενός πλάτους χρόνου σε τμήματα αντιληπτά από τις ανθρώπινες αισθήσεις (αναφέρεται κυρίως στην ακοή). Είναι επίσης η ομαδοποίηση των μουσικών ήχων κυρίως με τις έννοιες της διάρκειας και των τονισμών.
Ο ρυθμός, σύμφωνα και με τις μελέτες ειδικών επιστημόνων γύρω από την ελληνική μουσική, είναι εκείνο από τα τρία στοιχεία (ποίηση, μελωδία, ρυθμός), που αντιστέκεται περισσότερο στις αλλαγές που επιβάλει ο χρόνος. Το στοιχείο αυτό μας ενδιαφέρει, αφού σχετίζεται με την καταγωγή της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής.
Στον παραδοσιακό χορό, η προσαρμογή της χορευτικής κίνησης πάνω στη μουσική, έχει άμεση σχέση με το ρυθμό. Ο ρυθμός είναι εκείνος που καθοδηγεί τα βήματα του χορευτή. Εκείνο που χορεύει κανείς σ' ένα τραγούδι, όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Ν. Μπαζιάνας, δεν είναι ούτε τα λόγια του ποιητικού κειμένου του τραγουδιού, ούτε μελωδία. Χορεύει κυρίως το ρυθμό. Τα λόγια και η μελωδία επηρεάζουν συναισθηματικά το χορευτή, τον συγκινούν και τον βοηθούν στο να εκφραστεί καλύτερα.
Η κατανόηση λοιπόν του ρυθμού είναι από τα βασικά στοιχεία που αφορούν τους χορευτές, και ιδιαίτερα τους δασκάλους του χορού. Προς την κατεύθυνση αυτή θα επιχειρήσω να προσεγγίσω τα ρυθμικά σχήματα που συναντούμε σε κάθε περιοχή, και να καταδείξω τη σχέση που υπάρχει ανάμεσά τους, με σκοπό βέβαια να απλοποιήσω τα πράγματα και να διευκολύνω την κατανόησή τους. Θέλω να δηλώσω εξ αρχής ότι την προσέγγιση αυτή την κάνω όχι σαν μουσικός, που δεν είμαι άλλωστε, αλλά σαν χορευτής, χοροδιδάσκαλος και οργανοπαίχτης.
Έτσι αναλύοντας βασικούς ρυθμούς δύο περιοχών, της Κεντρικής Μακεδονίας και της Βόρειας Θράκης, και τον τρόπο με τον οποίο παίζονται από τους ντόπιους μουσικούς, παρατηρούμε ότι: στην Κεντρική Μακεδονία ένας από τους βασικούς ρυθμούς είναι ο εφτάσημος 7/8 (3+2+2), σε τρεις διαφορετικούς τύπους, σε σχέση με την αγωγή. Με αργή αγωγή (Τρίτα πάτα, Μεράτι ή Σκόρπιο), με μέτρια αγωγή (Συρτός) και με γρήγορη αγωγή (Παναγιώτα Δρυμού, τρεχάτος Νεοχωρούδας, Τριανταφυλλιά Πολυγύρου, Λισάβω Γουμένισσας κ.α.).
Το σχήμα αυτό του εφτάσημου με αργή και μέτρια αγωγή το συναντούμε και σ' άλλες περιοχές της Ελλάδας. Το ίδιο σχήμα σε γρήγορη αγωγή είναι χαρακτηριστικό της κεντρικής Μακεδονίας και κυρίως της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης.
Το σχήμα σε πλήρη ανάλυση έχει ως εξής: [σχ. 1]
Το βασικό ρυθμικό σχήμα που παίζουν συνήθως οι οργανοπαίχτες
είναι: [σχ.2]
είναι: [σχ.2]
Ένας άλλος χαρακτηριστικός ρυθμός της Κεντρικής Μακεδονίας είναι τα 11/8 (2+2+3+2+2) (χορός της Μαρίας, Στάνκινα, Μουσταμπέϊκο κ.α.) [σχ.3]
Το βασικό ρυθμικό σχήμα που παίζουν οι οργανοπαίχτες είναι:
[σχ. 4]
Στο ίδιο μέτρο, 11/8 με άλλη διάταξη όμως (3+2+2+2+2),είναι ο χορός της πατρώνας. [σχ. 5]
Και εδώ το βασικό σχήμα που παίζουν οι οργανοπαίχτες είναι: [σχ. 6]
Παρατηρώντας αυτούς τους τρεις ρυθμούς διαπιστώνουμε ότι, το ρυθμικό σχήμα του εφτάσημου, εμπεριέχεται,και στους δύο άλλους ρυθμούς, και μάλιστα με το ίδιο βασικό σχήμα. Ο ίδιος συσχετισμός μπορεί να γίνει και με το χορό Πουσεντνίτσα όπου ο ρυθμός είναι 15/8 (2+2+2+2+3+2+2). [σχ. 7]
Και το βασικό ρυθμικό σχήμα που παίζεται είναι: [σχ. 8]
Στη βόρεια Θράκη (Ανατολική Ρωμυλία), μα και σε όλη τη Θράκη, ένας από τους χαρακτηριστικούς ρυθμούς είναι τα 7/8 με τη μορφή (2+2+3) και σε γρήγορη αγωγή (Συγκαθιστός, Μπογδάνος, Μιλήσω). [σχ. 9]
Βασικό ρυθμικό σχήμα που παίζουν οι οργανοπαίχτες είναι: [σχ.10]
Σε συνδυασμό πολλές φορές με την πιο απλή μορφή: [σχ.11]
Στο χορό Παϊντούσκα έχουμε ρυθμό 5/8 (2+3) σε γρήγορη αγωγή. (σχ.12)
Το σχήμα αυτό παίζεται σαν βασικό σε συνδυασμό πολλές φορές με την πιο απλή μορφή, [σχ.13]
Ένας άλλος χαρακτηριστικός ρυθμός της περιοχής είναι τα 9/8 με τη μορφή (2+2+2+3) και σε γρήγορη αγωγή, [σχ.14]
Βασικό ρυθμικό σχήμα που παίζεται συνήθως είναι: [σχ.15]
Παρατηρώντας αυτούς τους τρεις ρυθμούς διαπιστώνουμε ότι, υπάρχει και εδώ ένα κοινό ρυθμικό σχήμα που τους συνδέει. Το συμπέρασμα που βγαίνει από τις παρατηρήσεις αυτές είναι ότι, υπάρχει μεγάλη συγγένεια ανάμεσα στους ρυθμούς μιας περιοχής, οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους με ένα κοινό ρυθμικό σχήμα. Η γνώση της σχέσης αυτής διευκολύνει στην κατανόηση των ρυθμών, στοιχείο απαραίτητο, ιδιαίτερα σ' αυτούς που διδάσκουν χορό.
Βιβλιογραφία
1. Baud - Bovy S. (1984)"Δοκίμιο για το Ελληνικό τραγούδι". Ναύπλιο.
2. Ματέϋ Π. (1992) "Ρυθμός". Αθήνα.
3. Μιχαηλίδη Σ. (1989) "Εγκυκλοπαίδεια της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής".
4. Μπαζιάνα Ν. (1993) "Τα αρχαία ποιητικά μέτρα και οι ρυθμοί της δημοτικής
μουσικής " Όψεις του χορού, 87-104.
μουσικής " Όψεις του χορού, 87-104.
5. Καλλιδάκη Θ. (1994) "Ρυθμός" (σημειώσεις).
6. Παπαδάκη Γ. (1993)"Δομή και χαρακτήρας δύο χορευτικών μελωδιών και
ρυθμικών τύπων της παραδοσιακής μουσικής της Ηπείρου" Όψεις του χορού, 106-114.
ρυθμικών τύπων της παραδοσιακής μουσικής της Ηπείρου" Όψεις του χορού, 106-114.
7. Πραντσίδη Ι. (1987) «Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί-χορογραφικά στοιχεία-
ρυθμολογική και κινησιολογική ανάλυση», Τ.Ε.Φ.Α.Α. Α.Π.Θ.
ρυθμολογική και κινησιολογική ανάλυση», Τ.Ε.Φ.Α.Α. Α.Π.Θ.
8. Πραντσίδη Ι. (1993)" Στοιχεία του ύφους των ελληνικών παραδοσιακών χορών και η διατήρησή τους κατά τη διδασκαλία". Πρακτικά 7ου συνεδρίου Δ.Ο.-Λ.Τ. 90-95.
9. Ν.Grove: Dictionnairy of music and musicians (1980).
