Έθιμα Πάσχα και σημασία κάποιων συμβόλων
Πρόκειται για τα έθιμα που σχετίζονται με τη θρησκευτική εορτή του Πάσχα. Το Πάσχα είναι η μεγαλύτερη και πλουσιότερη σε λαογραφικές εκδηλώσεις γιορτή των ορθοδόξων χριστιανών. Το χριστιανικό Πάσχα προέρχεται από το Εβραϊκό και αυτό με την σειρά του κατάγεται από την Αιγυπτιακή γιορτή Πισάχ, που ήταν η γιορτή της εαρινής ισημερίας. Οι Εβραίοι κατά την παραμονή τους στην Αίγυπτο υιοθέτησαν αυτήν την γιορτή, την ονόμασαν Πεσάχ, συνέχισαν να την γιορτάζουν, αλλά με άλλο τώρα περιεχόμενο. Δεν ήταν πια η διάβαση του Ηλίου από τον ισημερινό, αλλά η διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας και η απελευθέρωσή τους από τους Αιγυπτίους.
Οι χριστιανοί έδωσαν φυσικά νέο περιεχόμενο στην γιορτή αυτή: Τον θυσιαστικό θάνατο, την Ανάσταση του Ιησού Χριστού και γενικά τη διάβαση από το θάνατο στη ζωή. Το Πάσχα είναι κινητή γιορτή. Ο εορτασμός της ορίζεται, σύμφωνα με την Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο το 325μ.Χ., κάθε χρόνο την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας.
Η περίοδος του χριστιανικού Πάσχα δεν περιορίζεται βέβαια στις δύο εβδομάδες των σχολικών γιορτών, που γνωρίζουμε. Ουσιαστικά αρχίζει με την αρχή του Τριώδιου και τελειώνει με την Πεντηκοστή. Συνολικά πάνω από 120 μέρες. Μέσα σε αυτήν την μακρά περίοδο συντελείται καταρχάς η προετοιμασία του πιστού για να μπορέσει να παραστεί στο θείο δράμα. Η καθαυτό κλιμάκωση του δράματος αρχίζει με την Ανάσταση του Λαζάρου που προεικονίζει, θα έλεγε κανείς 8 μέρες πριν τον θάνατο και την ανάσταση του Χριστού και κορυφώνεται με την Ανάσταση του, την νίκη του Χριστού στον μεγαλύτερο εχθρό του ανθρώπου, τον θάνατο. Στην χαρμόσυνη περίοδο των 50 ημερών έχουμε και άλλες κορυφώσεις του θριάμβου του Χριστού: την Ανάληψη, που είναι η επιστροφή του Υιού στον Πατέρα (εκ δεξιών του Πατρός) και την Πεντηκοστή πού στέλνεται το Άγιο Πνεύμα στους μαθητές του.
Μέσα σε αυτόν το δογματικό θα έλεγε κανείς περιεχόμενο της μείζονος περιόδου του Πάσχα, έχουν ενταχθεί, ως λαϊκά έθιμα, πολλές από τις προχριστιανικές, τις παγανιστικές και λατρευτικές συνήθειες. Συνήθειες, που συνδέονται με την βλάστηση και με τους κινδύνους που την απειλούν. Επομένως τα έθιμα έχουν από τη μια μεριά γονιμικό χαρακτήρα - γονιμότητα γης, καλή σοδειά και από την άλλη αποτρεπτικό χαρακτήρα - διώξιμο με μαγικό χαρακτήρα του κακού και των κινδύνων που απειλούν τη βλάστηση αυτήν την εποχή.
Από την μια μεριά έχουμε έθιμα όπως οι γιορτές των νεκρών με τα δύο Ψυχοσάββατα, ένα των Απόκρεω και ένα της Πεντηκοστής (του Ρουσαλιού) που, όπως λέει ο λαός, ανήκουν στα έθιμα της γονιμότητας, γιατί οι νεκροί είναι οι πρώτοι δαίμονες της βλάστησης, εφόσον από αυτούς εξαρτάται η ευόδωση των καρπών της γης. Από την άλλη μεριά έχουμε το κάψιμο του Ιούδα, που μολονότι συνδέθηκε με το συγκεκριμένο αυτό πρόσωπο της εκκλησιαστικής ιστορίας, είναι ένα έθιμο προχριστιανικό με χαρακτήρα αποτρεπτικό ή καθαρτικό-καίνε δηλαδή τον δαίμονα του κακού. Γιαυτό έχουμε και τις φωτιές που ανάβουν το Πάσχα για να ξορκίσουν λχ το χαλάζι και άλλα κακά.
Ένα έθιμο ανοιξιάτικο και χαρούμενο και που έχει αρχαία ελληνική καταγωγή είναι οι κούνιες που γίνονται το Πάσχα. Οι κούνιες έχουν και γονιμικό χαρακτήρα (κουνιόμαστε για να γίνουν τα στάχια - αλλά και αποτρεπτικό - για να φύγουν τα φίδια. Η κούνια επίσης είναι ένα είδος καθαρμού με ευεργετική επίδραση του αέρα στην υγεία του ανθρώπου. Τα Έθιμα στην Ελλάδα σχετικά με τις Λαζαρίνες, το βάψιμο των κόκκινων αυγών, το καθάρισμα των σπιτιών, το ζύμωμα των κουλουριών, το στόλισμα του Επιταφίου, της Ανάστασης κλπ, είναι πάνω κάτω τα ίδια και ποικίλουν κατά τόπους, όπως είναι φυσιολογικό.
Τα κοσμικά, εθιμικά σύμβολα των ημερών έχουν ξεχωριστό ενδιαφέρον για τη λαογραφία μας που τα έχει καταγράψει και αναδείξει. Ο σπουδαίος λαογράφος μας, Δημήτριος Λουκάτος, ξεχώρισε μερικά από τα πιο γνωστά πασχαλινά σύμβολα, δίνοντας την ερμηνεία τους.
Το αβγό: Οι ερμηνείες που δίνονται για τη χρήση του και μάλιστα σε χρώμα κόκκινο είναι πολλές. Υποστηρίζεται ότι το αβγό, ως πηγή ζωής, συμβολίζει και στα χριστιανικά χρόνια ό,τι και στα παλαιότερα: την ανανέωση της ζωής και την ευημερία. Για το χρώμα του λέγεται ότι θυμίζει προχριστιανικούς θανάτους θεών (π.χ. του Άδωνη και του Αττη). Αλλά είναι κοινή κι η λαϊκή παράδοση για το παράξενο άκουσμα της Ανάστασης: «Όταν είπαν πως αναστήθηκε ο Χριστός, κανείς δεν το πίστευε. Μια γυναίκα, που κρατούσε στο καλάθι της αβγά, φώναξε: "Μπορεί από άσπρα να γίνουν κόκκινα;". Και, ω του θαύματος, έγιναν!». Το τσούγκρισμα των αυγών σημαίνει την Ανάσταση του Κυρίου.
Λαμπάδες: Πρόκειται για σύμβολα ελληνικά, εκκλησιαστικά αλλά ταυτόχρονα και κοσμικά. Οι λαμπάδες αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της περιόδου και πόλο έλξης κυρίως των παιδιών που εντυπωσιάζονται από τα παραμυθένια χρώματα στα μαγαζιά, όπου κρέμονται κατά δεκάδες. Το χρώμα τους ποικίλλει αλλά βασικό παραμένει το κόκκινο, όπως και στο χρώμα των αβγών.
Πυροτεχνήματα: Από τους πρωταγωνιστές των ημερών είναι και τα ποικίλα φωτοτεχνήματα, που λειτουργούν σήμερα σαν γέφυρα ανάμεσα στο φως της Ανάστασης και τους παλιούς πυροβολισμούς. Τα βαρελότα κι οι κροτίδες εξακολουθούν να είναι απαραίτητα για την εκδήλωση της λαμπριάτικης χαράς. Πάντως, η αρχική σημασία τους ήταν μαγική για τον εκφοβισμό των δαιμόνων.
Το αρνί: Αυτό είναι σύμβολο καθαρότερα ελληνικό. Εκτός από τον «αμνό του Θεού» της εκκλησιαστικής διδασκαλίας, έχουμε και το πραγματικά σφαγμένο αρνί του Πάσχα, που θα ψηθεί με πατροπαράδοτο τρόπο στη σούβλα και θα φαγωθεί στην ύπαιθρο. Το αρνί παρουσιάζεται όμως και σαν ζωάκι, με την κόκκινη κορδέλα και το κουδούνι του στο λαιμό, στα παιχνίδια και πασχαλινά γλυκίσματα. Γύρω απ' αυτό αναπτύχθηκαν κι οι ανοιξιάτικες παραστάσεις της ελληνικής υπαίθρου, με τους φουστανελάδες, τους τσοπάνηδες και τις γκλίτσες, με τις βλαχοπούλες και τους χορούς, με τα πεύκα, τις σημαίες και τις εκκλησίες.
Το τσουρέκι: Είναι ο εξελιγμένος τύπος του πασχαλινού ψωμιού, της Λαμπροκουλούρας ή του Λαμπρόψωμου. Κάθε γιορτή έχει το ψωμί της, τον ξεχωριστό άρτο της (Χριστόψωμο, Βασιλόπιτα, Φωτόψωμο), που φέρνει δύναμη στο σπίτι, ιδιαίτερα όταν το ευλογεί ο παπάς. Τα στολίδια που κεντάνε πάνω τους οι νοικοκυρές είναι συχνά συμβολικά για το καλό της χρονιάς: Γεωργικά είδη στο Χριστόψωμο, ναυτικά στο Φωτόψωμο για τα ταξίδια, αβγά και στη Λαμπροκουλούρα. Από τις λαϊκές αυτές πρωτοβουλίες φτάσαμε στις εμπορικές των ζαχαροπλαστείων, που μας δίνουν πάντα στις γιορτές το τσουρέκι, μικρό ή μεγάλο, με σχέδια και παραστάσεις, ζυμωμένο με ζάχαρη και μπαχαρικά. Όλα ξεκινούν από το λαϊκό έθιμο, γι' αυτό κι όταν τρώμε το πασχαλινό τσουρέκι πρέπει να θυμόμαστε το κουλούρι ή το ψωμί της Λαμπρής, όπως ζυμώνονταν από τις νοικοκυρές στα χωριά.
Γιάννης Τσιαμήτρος
εκπ/κός-χοροδιδάσκαλος
