Γράφει ο Τσιαμήτρος Ιωάννης
(Χοροδιδάσκαλος παραδοσιακών χορών)
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Σε αυτό το σημείωμα παραθέτουμε περιληπτικά αλλά ουσιαστικά στοιχεία για τους Ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς κατά περιοχές. Το θέμα είναι τεράστιο, όμως μια τέτοια σύντομη προσέγγιση μπορεί να βοηθήσει όσους ενδιαφέρονται για τον χορό μας και να ευαισθητοποιήσει και άλλους. Είναι τόσο μεγάλος ο πλούτος, η ποικιλία, η πολυμορφία και η ομορφιά των χορών μας που θα ήταν κρίμα να χαθούν και να ξεχαστούν. Τα στοιχεία αντλήθηκαν από την προσωπική μας εμπειρία και την βιβλιογραφία.
1 ΗΠΕΙΡΟΣ
Η Ήπειρος είναι μια ορεινή και άγονη περιοχή με ψυχρό κλίμα. Η μουσική της έχει αργό και ραψωδικό χαρακτήρα, συναντάμε επίσης τα μοναδικά πολυφωνικά τραγούδια και ξεχωριστή θέση έχουν τα καθιστικά, μοιρολόγια και σκάροι. Η μουσικοχορευτική παράδοση της Ηπείρου προσδιορίζεται με τρεις μεγάλες ενότητες. Η πρώτη με κέντρο τα Γιάννενα επεκτείνεται στις επαρχίες Κουρέντων, Ζαγορίου, Πωγωνίου και Ν. Θεσπρωτίας, η δεύτερη στον ορεινό όγκο της οροσειράς της Πίνδου των Βλαχόφωνων και η τρίτη στους Ν. Άρτας και Πρέβεζας. Οι χοροί της Ηπείρου χαρακτηρίζονται από κίνηση αργή, δυναμική και μεγαλοπρεπής κατά την οποία τονίζονται η ευθυτενής κορμοστασιά και υπογραμμίζεται το βαρύ πάτημα. Οι βασικότεροι χοροί είναι οι χοροί στα τρία, στα δύο, οι ζαγορίσιοι, οι συγκαθιστοί, το μπεράτι, οι τσάμικοι, εννεάσημοι χοροί (φυσσούνι, ελενάκι κ.λ.π.) κ.α.
2 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
Η Μακεδονία είναι μία από τις μεγαλύτερες περιοχές της Ελλάδας και παρουσιάζει πλούσιο χορευτικό ρεπερτόριο. Στους χορούς της Μακεδονίας μπορεί να συναντήσει κανείς πολλούς ρυθμούς και έναν απαράμιλλο δυναμισμό. Όπως και στη Θράκη, η Μακεδονία θεωρείται πηγή λατρευτικών εθίμων με αρχαία καταγωγή. Θα μπορούσαμε να την χωρίσουμε γεωγραφικά σε τρεις κατηγορίες: στην Ανατολική, την Κεντρική και την Δυτική Μακεδονία.
Η Κεντροδυτική Μακεδονία έχει από τη μια μεριά τους ορεινούς όγκους του Ολύμπου, των Χασίων, των Πιερίων, της Πίνδου που μοιάζουν με το Θεσσαλοηπειρωτικό ύφος και από την άλλη τις πεδινές, αστικές περιοχές της Πιερίας, του Ρουμλουκιού, της Βέροιας, της Νάουσας, της Κοζάνης, της Σιάτιστας, της Καστοριάς και της Φλώρινας με καθαρά τοπικό χαρακτήρα. Έχουμε μια μεγάλη γκάμα χορών.
Στους ορεινούς όγκους συναντάμε χορούς στα δύο, στα τρία, Μπεράτικους, στρωτούς, τσάμικους, βλάχικους συγκαθιστούς, τρανούς χορούς κ.α. Ενώ στον κάμπο συναντάμε χορούς τύπου γκάιντας, αστικούς χορούς, χασαπιές, καλαματιανούς, Στάγκαινες, Πατρώνες, Μπαϊτούσκες, Καρσιλαμάδες σε 9 χρόνους (11 κ.λ.π.), Λεβέντικους της Φλώρινας, χορούς της Νάουσας (Νιζάμικος, Παπαδιά κ.λ.π.), του Ρουμλουκιού (Μαρία κλπ.), της Γουμένισσας (Λισσάβω, Μπέλλα Ολυμπία κλπ.), της Χαλκιδικής (Καγγελευτός κ.λ.π.) ξεχωριστούς χορούς όπως η Κόρη Ελένη, η Πουσετνίτσα, το Ράικο, κ.λ.π.
Η Ανατολική Μακεδονία συναγωνίζεται σε μουσικοχορευτική παράδοση τις δύο υπόλοιπες περιοχές με το ίδιο περίπου ρεπερτόριο χορών. Ξεχωρίζουν οι Σεραίικες, Γκάιντες, οι Μπαϊτούσκες οι χοροί της Δράμας (Τέσκα, Ράμνα κλπ.), τα Βλάχικα Σερρών (Χατζηστέργιος, Αντίπερα κ.λ.π.), οι χασαπιές, οι Σαρακατσάνικοι ( στα τρία, κάτσα κ.λ.π.), καρσιλαμάδες και κυκλικοί χοροί (Ορμανλί, Καμπάνα μωρε Μήτρο) σε 9 χρόνους.
3 ΘΡΑΚΗ
Ολόκληρη η περιοχή της Θράκης αποτελούσε μια πανάρχαια θρησκευτική και μουσική κοιτίδα ελληνικού πολιτισμού και αρχαίων ελληνικών εθίμων.
Διακρίνεται σε τρεις ενότητες: α)Βόρεια β)Δυτική γ)Ανατολική.
Οι χοροί της Βόρειας είναι πιο γρήγοροι από τους χορούς της Δυτικής και μοιάζουν μεταξύ τους αρκετά, ενώ οι χοροί της Ανατολικής Θράκης μοιάζουν με τους πολίτικους και μικρασιάτικους.
Τους χορούς που συναντά κανείς στη Θράκη γενικά είναι οι Ταπεινοί, οι γίκνες, οι μπαϊτούσκες, τα ζωναράδικα, οι κουσευτοί, οι κουτσοί, οι συγκαθιστοί, οι συρτο-συγκαθιστοί, οι μαντηλάτοι, οι καλαματιανοί, οι ξέσυρτοι, Ντάχτιλι(Δυτική Θράκη), οι χασαπιές, οι καρσιλαμάδες, πολίτικοι συρτοί (Ανατ. Θράκη),και ξεχωριστοί χοροί όπως ο Μπογδάνος, ο μηλίσσος, ο Σφαρλής, στις τρεις, τροΐρω, ποδαράκι, ο ζερβός κ.α. της Ανατ. Ρωμυλίας κ.λ.π. (μαζί βέβαια με τους χορούς της Δυτικής Θράκης).
4 ΘΕΣΣΑΛΙΑ
Για τους περισσότερους Έλληνες η ιστορική περιοχή της Θεσσαλίας, όπου διαπιστώνεται η παρουσία του ανθρώπου από την παλαιολιθική εποχή, είναι συνυφασμένη με τον θεσσαλικό κάμπο που απλώνεται περιβαλλόμενος από πανύψηλα βουνά. Η Θεσσαλία συνορεύει με τη Ρούμελη, την Ήπειρο, τη Δυτ. Μακεδονία, βρέχεται από το Αιγαίο Πέλαγος και συγγενεύει μουσικοχορευτικά με τις περιοχές αυτές. Από τον ορεινό όγκο των θεσσαλικών Αγράφων κατάγονται οι Σαρακατσάνοι, λαός ημινομαδικός και ποιμενικός με χαρακτηριστικούς κλέφτικους χορούς όπως η Λιάκαινα, ο κατσάδικος, ο σταυρωτός, ο Κατσαντώνης, Εχ μωρέ κ.λ.π. Στην περιοχή της Αργιθέας χαρακτηριστικός είναι ο κλειστός (μορφή αργού τσάμικου). Η Θεσσαλία είναι ένα χωνευτήρι από πολλές πολιτισμικές ομάδες, (Βλάχοι,Σαρακατσάνοι, πρόσφυγες Ανατ. Ρωμυλίας, Καππαδοκίας). Προς το Πήλιο έχουμε χορούς με νησιώτικο χαρακτήρα (μπάλλοι, συρτοί, χασάπικα) και διάφορους τοπικούς χορούς (Γεωργαλάκης, της γαλανής το φόρεμα , ήρθαν τα καράβια τα Ζαγοριανά, κ.λ.π.), ενώ οι χοροί του Θεσσαλικού κάμπου είναι συρτοί, καλαματιανοί, στα τρία, στα δύο (Καραγκούνα-Σβαρνιάρα) σκόρπια Μπεράτια, πασχαλιάτικοι (Τάϊ-Τάϊ), Συγκαθιστοί οκτώ χρόνων κ.ά.
5 ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ
Η περιοχή αυτή παραμένει μέχρι σήμερα από τις «ελληνικότερες» περιοχές. Η λέξη δε Ρούμελη χαρακτηρίζει την αναγνώριση της ελληνικότητας του χώρου της. Όπως και στην Ήπειρο έτσι κι εδώ έχουμε τραγούδια ιστορικά και κλέφτικα. Κυρίαρχοι χοροί είναι οι τσάμικοι, οι συρτοί (καλαματιανοί) στα τρία, τα καγγέλια, πασχαλιάτικοι τραγουδιστοί χοροί, οι Μεγαρίτικοι χοροί (χορός της τράτας, λαμπρή καμάρα, Λουδοβίκος κ.λ.π.) όπου συναντά κανείς στοιχεία στεριανής και νησιώτικης Ελλάδας και εθιμο-θρησκευτικοί μεσολογγίτικοι χοροί ( Πατινάδα Αησυμιώτικη, ραχτ, χορός του πεθαμένου κ.λ.π.)
6 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ
Η Πελοπόννησος είναι ένα κομμάτι της Ελλάδας με τεράστια ιστορική παράδοση. Παρουσιάζει μια αντιφατική πολιτιστική πραγματικότητα η οποία εκτείνεται από την συντηρητικότητα μερικών απομονωμένων περιοχών της μέχρι τον άκρο εκσυγχρονισμό της (ιδιαίτερα των μεγάλων παραλιακών κέντρων της) και χαρακτηρίζεται έτσι από μια ευκολότερη εγκατάλειψη ή απλούστευση των διάφορων μορφών λαϊκού πολιτισμού. Εξαίρεση αποτελούν οι περιοχές της Τσακωνιάς, της Μάνης όπου διατηρούνται εθιμικά στοιχεία παλιότερου πολιτισμού (Μανιάτικο μοιρολόι, τσακώνικη διάλεκτος). Τα κλέφτικα, τα ιστορικά τραγούδια και της τάβλας αφθονούν, ενώ οι χοροί που συναντούμε είναι κατεξοχήν ο καλαματιανός, στα τρία, ο τσάμικος, ο τσακώνικος και εθιμικοί χοροί όπως ο χορός του ΑηΓιώργη από τη Νεστάνη της Αρκαδίας.
7 ΝΗΣΙΩΤΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ
Σε γενικές γραμμές στο νησιώτικο Αιγαίο διακρίνονται δύο πολιτιστικές ζώνες. Η μία περιλαμβάνει τα νησιά του Θρακικού Πελάγους και Ανατολικού Αιγαίου, όπου παρατηρείται έκδηλη η επίδραση της Ανατολής και η άλλη τα Δωδεκάνησα και τις Κυκλάδες με εμφανή την επίδραση της Δύσης. Υπάρχουν επίσης δύο νησιώτικες υποενότητες, αυτές των Σποράδων και των νησιών του Αργοσαρωνικού. Η απαρχή της μουσικοχορευτικής ιστορίας του Αιγαίου χάνεται στην Αρχαιότητα (ελληνική μυθολογία πλούσια σε μουσική ζωή, η γέννηση του Απόλλωνα κ.λ.π.). Οι χοροί φέρουν χαρακτηριστικά το «πάντρεμα» Ανατολής-Δύσης και τοπικού ιδιώματος. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Αιγαιοπελαγίτικου χαρακτήρα είναι η «ελαφράδα» των κινήσεων, το «σουστάρισμα» στα γόνατα και τα χαμηλά πηδήματα των χορευτών. Υπάρχει πολύ μεγάλη ποικιλία χορών όπου κυριαρχούν δύο σχήματα 1) του Συρτού και Μπάλλου και 2) στα Τρία σε αργό και γρήγορο ρυθμό. Στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου έχουμε Καρσιλαμάδες και Ζεϊμπέκικα, τοπικούς χορούς (Πυργούσικος, τρίπατος κ.λ.π.) στο Θρακικό πέλαγος τοπικούς χορούς (Γιαρ γιαρ, Τσομπάνικος, Πλατανίσιος, Κεχαγιάδικος, Πάτμα κ.λ.π.) στα Δωδεκάνησα ο σιγανός, ο ίσιος, η σούστα και ο ζερβός, στις Κυκλάδες οι συρτοί και οι μπάλοι, Βλάχα Νάξου κ.λ.π., και στις Σποράδες οι συρτοί, οι μπάλοι, τοπικοί χοροί (Καμάρα κ.λ.π.)όπως και στα νησιά του Αργοσαρωνικού.
8 ΚΡΗΤΗ
Η Κρήτη είναι το μεγαλύτερο νησί στην Ελλάδα και η γεωγραφική της θέση την χαρακτηρίζει ως ένα από τα αρχαιότερα κέντρα του Ευρωπαϊκού Ελληνισμού. Ο Κρητομινωικός πολιτισμός (προϊστορία) υπήρξε για τους Έλληνες η αφετηρία της εξέλιξής τους. Ο χορός από τα πανάρχαια χρόνια (πολεμικοί χοροί των Κουρητών) έχει μπει βαθιά στη ζωή του Κρητικού ο οποίος χορεύοντας δείχνει την αντρειοσύνη του και την παλικαριά του. Στην Κρητική μουσική χαρακτηριστικά είναι τα ριζίτικα τραγούδια και οι μαντινάδες. Οι κρητικοί χοροί διακρίνονται από τις ιδιαίτερα χαρακτηριστικές κινήσεις του σώματος («τα πάσα του κορμιού», τις «κοκκαλιές», τα «τσακίσματα», τα «τσαλίμια») δηλαδή τις προσωπικές φιγούρες του πρωτοχορευτή.
Υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός χορών όπως είναι ο Απανωμερίτης, το μικρό μικράκι, ο Λαζιώτης, ο Κουτσαμπαδιανός, ο Αγκαλιαστός, ο Ζερβόδεξος κ.ά. οι οποίοι με το πέρασμα του χρόνου περιορίστηκαν και έτσι έχουμε σήμερα 4 βασικούς χορούς όπως ο Συρτός(Χανιώτικος), το Πεντοζάλη, ο Μαλεβιζιώτης(Καστρινός - πηδηχτός) και η Σούστα.
9 ΚΥΠΡΟΣ
Όπως και η Κρήτη, η Κύπρος είναι ένα μεγάλο νησί και βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών Ηπείρων(Ασίας, Ευρώπης, Αφρικής) και είναι σαφές ότι υπήρξε ένας πομπός και δέκτης τεράστιας μουσικοχορευτικής παράδοσης από την αρχαιότητα (νεολιθική εποχή) και με βασικό στοιχείο ότι διατήρησε την ελληνική γλώσσα. Η λαϊκή μουσική της Κύπρου στηρίζεται στις τροπικές κλίμακες της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής, στις Βυζαντινές, εκκλησιαστικές μελωδίες και στη μουσική τεχνοτροπία γειτόνων λαών της Ανατολής και της Μεσογείου.
Οι Κυπριακοί χοροί είναι κυρίως αντικριστοί (με αυτοσχεδιασμούς), που τους χορεύουν δύο άτομα( μόνο άντρες ή γυναίκες) και ατομικοί χοροί δεξιοτεχνίας στους άντρες που χορεύουν σε συνδυασμό με κάποιο εξάρτημα (δρεπάνι, κόσκινο, ποτήρι κ.λ.π.). Οι χοροί συνήθως αρχίζουν με τις σουίτες των αντικριστών χορών που αποτελούνται από τον 1ο, 2ο, 3ο, 4ο αντικριστό και 5ο ή Μπάλλο. Έχουμε επίσης συρτούς χορούς, ζεϊμπέκια, τσιφτετέλια, η μάντρα, το λέχικο, ο αραπιάς κ.λ.π.
10 ΕΠΤΑΝΗΣΑ
Τα Επτάνησα λόγω της θέσης και των ιστορικών συγκυριών (ενετική κατάκτηση κ.λ.π.) παρουσιάζουν ένα ιδιαίτερο χρώμα, επιρροές από τη δύση την Ήπειρο, τη Στερεά Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου. Ξεχωριστή θέση έχουν οι καντάδες(είναι πολυφωνικά της καθημερινής ζωής όπου η ποιητική δεν προέρχεται από το λαϊκό τραγούδι αλλά από τη λόγια ποίηση). Κυρίαρχος χορός σε όλα τα νησιά είναι ο Συρτός (Διβαράτικος, Καραβίτικος) και κατά νησί έχουμε τους χορούς: Κέρκυρα (Ρούγα, Αηγιώργης, Κορακιανίτικος κλπ.), Κεφαλονιά(Μέρμηγκας, Μανέτας κ.λ.π.), Λευκάδα(Μηλιά,ο Γιάννης ο Μαραθιανός, Θιακός, κ.λ.π.), Ζάκυνθος (Λεβαντίνικος, Σταυρωτός, κ.λ.π.), Κύθηρα (Γέρανος, Μπουρδάρης, Τσιριγώτικος, κ.λ.π.)
11 ΠΑΡΑΛΙΑ Μ. ΑΣΙΑΣ
Οι ρίζες των τραγουδιών των παραλίων της Μ. Ασίας πρέπει να ανιχνευθούν στον αρχαίο ιωνικό μουσικό τρόπο όπου πρωτοαντήχησε η επτάχορδη κιθάρα και ο βάρβιτος πριν 2700 χρόνια και ο εννεάσημος ρυθμός των μικρασιάτικων τραγουδιών βρίσκεται στα χορικά μέρη τραγωδιών του Αισχύλου, Ευριπίδη και ποιήματα της Σαπφούς, Αλκαίου και Πίνδαρου.
Οι μικρασιάτικοι χοροί είναι πιο κοντά στον Νεοέλληνα γιατί τα ρεμπέτικα και τα λαϊκά κατ’ επέκταση προέρχονται από τη μουσική αυτή ,ιδιαίτερα της Σμύρνης. Το ρεμπέτικο τραγούδι ήταν η μουσική έκφραση των φτωχότερων και περιθωριακών τάξεων και μετά την καταστροφή του 22 επεκτάθηκε και στις φτωχότερες τάξεις των μεγάλων αστικών κέντρων της Ελλάδας. Στους χορούς των παραλίων της Μ. Ασίας έχουμε την οικογένεια 1) των συρτών, μπάλλων ή συρτομπάλλων, 2) των χασάπικων, 3) των καρσιλαμάδων και των ζεμπέκικων των 9 χρόνων. (Οι καρσιλαμάδες χορεύονται αντικριστά και τα ζεμπέκικα χορεύονται από ένα χορευτή συνήθως).
12 ΠΟΝΤΟΣ
Περιοχή κατά μήκος των ακτών του Ευξείνου Πόντου με έντονες αρχαίες καταβολές. Όπως όλοι οι πρόσφυγες ήρθαν στην Ελλάδα το 1922 με την ανταλλαγή των πληθυσμών (συνθήκη Λοζάννης). Η ειδική γεωγραφική θέση του Πόντου δικαιολογούν το έντονα ιδιόμορφο στυλ της μουσικής του. Χαρακτηριστικά στο στυλ είναι ο ταχύτατος και πολυπλοκότατος ρυθμός και η ιδιόμορφη χορευτική κίνηση. Οι ποντιακοί χοροί παρουσιάζουν δυσκολία στην εκμάθησή τους(τρέμουλο, άνισοι χρόνοι κ.λ.π.) και χαρακτηρίζονται από την κάθετη κίνηση του κορμιού, την υπερβολικά γρήγορη ρυθμική αγωγή, την πλήρη συμμετοχή όλων των χορευτών, την απουσία του πρωτοχορευτή, τις γρήγορες εναλλασσόμενες χορευτικές κινήσεις και την ενεργητική συμμετοχή όλων των μερών του σώματος. Χορευτικά ο Πόντος δεν είναι ενιαίος (Ανατολικός, Δυτικός, περιοχή Καρς). Πρωτεύουσα θέση στο σημερινό ρεπερτόριο έχουν τα διάφορα τικ, τα ομάλ και το κότσαρι. Υπάρχει μεγάλη ποικιλία χορών και τώρα τελευταία έχει γίνει σπουδαία έρευνα των χορών στον Πόντο και διδάσκονται τώρα στους συλλόγους χοροί ξεχασμένοι στην πρωταρχική τους μορφή. Άλλοι σπουδαίοι χοροί είναι η Σερανίτσα, η Σέρρα (Πυρίχειος χορός) τα μαχαίρια, η Πατούλα, η Λετσίνα, η Τρυγώνα, το Κοτσαγκέλ κ.ά.
13 ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ
Η Καππαδοκία είναι μια γεωγραφική περιφέρεια στο εσωτερικό της Μ. Ασίας. Οι ορθόδοξες ελληνικές μειονότητες της Καππαδοκίας καταγράφονται σε 6 βασικές περιφέρειες: Καισαρείας, Προκοπίου, Νεάπολης, Ακσεράι, Νίγδης και Ν. Ανατολικής Καππαδοκίας (Φάρασα). Οι Έλληνες της Καππαδοκίας ζώντας αιώνες ανάμεσα σε αλλοεθνείς, αλλόγλωσσους και αλλόθρησκους κατόρθωσαν να διατηρήσουν τη χριστιανική τους πίστη και την εθνική τους συνείδηση. Σημαντικοί παράγοντες στο γεγονός αυτό υπήρξαν η εκκλησία και η παράδοση η οποία συνδέεται άμεσα με τις θρησκευτικές γιορτές. Δεν είναι τυχαία και η σύνδεση ορισμένων χορών με τις θρησκευτικές γιορτές. Χαρακτηριστικός είναι ο χορός του Αγίου Βασιλείου από τα Φάρασα. Άλλοι χοροί είναι το Αντίπασχα χορός της Αυγίτσας, χορός των μαντηλιών, των κουταλιών, ζεϊμπέκικοι με μαχαίρια, αντικριστοί κ.λ.π.
