Ο ΡΥΘΜΟΣ ΚΑΙ Η ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥΣ ΧΟΡΟΥΣ (ΓΑΛΑΝΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ)

12^ο Διεθνές Συνέδριο για την έρευνα του χορού

Αθήνα, 1-5/7/98

Επιστημονική ανακοίνωση με θέμα :

"Ο ρυθμός και η κίνηση στους ελληνικούς χορούς"

Βασίλης Γαλάνης

(Η δημοσίευση της εργασίας γίνεται κατόπιν αδείας του συγγραφέα)

Εισαγωγή

Η μελέτη αυτή έχει σαν σκοπό να προσεγγίσει την ρυθμική και κινητική δομή των ελληνικών παραδοσιακών χορών, να αναπτύξει και να συγκρίνει διάφορα ρυθμικά κινητικά μοτίβα.

Οι παρατηρήσεις έχουν βγει από την προσωπική εμπειρία πολλών ετών από την ενασχόλησή μου με τους ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς ως χοροδιδάσκαλος και μουσικός. Ελπίζω με αυτή την παρουσίαση να βοηθήσω τους χορο-
διδασκάλους να κατανοήσουν τα ποικίλα ρυθμικά κινητικά σχήματα και
να μπορέσουν έτσι να διδάξουν πιο εύκολα και πιο σωστά τους ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς.

Ρυθμός

"Εν αρχή ήν ο ρυθμός" λέει ο Χανς Φον Μπύλωφ, επισημαίνοντας έτσι την σπουδαιότητα του ρυθμού. Ο ρυθμός είναι πρωταρχικό στοιχείο στο σύμπαν, στη φύση στη ζωή και στην τέχνη. Είναι το στοιχείο που δίνει μορφή στη ζωή, στον αόριστο χρόνο και καθορίζει την τάξη και τη συμμετρία.

Στη μουσική ο ρυθμός ρυθμίζει τις σχέσεις του χρόνου μεταξύ των διαφόρων μουσικών ήχων, παύσεων σε συνδυασμό με κάποια στοιχεία έμφασης (θέση - ισχυρά μέρη), κάποια σημεία χαλάρωσης (άρση - ασθενή μέρη) και δημιουργεί το ρυθμικό μέτρο.

Στο χορό ο ρυθμός ρυθμίζει τις σχέσεις του χρόνου μεταξύ των διαφόρων κινήσεων και δημιουργεί έτσι το ρυθμικό κινητικό μέτρο. Δηλαδή ο ρυθμός είναι αυτός που καθορίζει την διαφορετική διάταξη των ήχων (για την μουσική) και κινήσεων (για το χορό) μέσα στα μέτρα.

Χορός και ρυθμός

Το μεγαλύτερο ποσοστό του χορού είναι ρυθμικό και εκτελείται είτε με την συνοδεία μουσικής φωνής, με παλαμάκια είτε με τον κτύπο κρουστών οργάνων. Ακόμη και αυτοί οι χοροί που μπορούν να εκτελεσθούν σιωπηλά ή με την συνοδεία του λόγου, συνήθως έχουν μια ρυθμική δομή.

Βασικό στοιχείο του χορού είναι η κίνηση. Η ακριβής ταύτιση των κινήσεων με τον ρυθμό έχει μεγάλη σημασία για τον χορό. Ο χρόνος των κινήσεων στο χορό έχει τρεις παραμέτρους:

Την διάρκεια της κάθε κίνησης
Την ταχύτητα
Την επιτάχυνση ή επιβράδυνση

Δηλαδή οι κινήσεις έχουν ορισμένη διάρκεια (χρόνο) που μπορεί να μετρηθεί με ακρίβεια.

Η τοποθέτηση των κινήσεων του χορού πάνω στο ρυθμικό μοτίβο δημιουργεί ένα αρμονικό αποτέλεσμα. Βασική προϋπόθεση για ένα χοροδιδάσκαλο είναι η κατανόηση του ρυθμού και η σχέση που έχει με τις κινήσεις.

Μουσικά μέτρα στην ελληνική παραδοσιακή μουσική

Πριν δούμε τα μουσικά μέτρα της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής να πούμε ότι:

Μέτρο είναι η διαίρεση ενός μουσικού έργου σε μικρά μέρη, ενότητες ίσης αξίας.

Ρυθμός είναι το αρχιτεκτονικό σχέδιο πλοκής των φθογγοσήμων-παύσεων του μουσικού μέτρου.

Ρυθμική αγωγή είναι ο βαθμός ταχύτητας της εκτέλεσης του μουσικού έργου.

Τα μουσικά μέτρα τα διακρίνουμε σε τρεις κατηγορίες:

1.Τα απλά μέτρα είναι

α) διμερή π.χ. 2/4, 2/8

β) τριμερή π.χ. 3/4, 3/8

2.Τα σύνθετα μέτρα προκύπτουν από την ένωση απλών όμοιων μέτρων, π.χ. 6/8 (3/8 + 3/8)

3.Τα μεικτά μέτρα προκύπτουν από την ένωση ανόμοιων μέτρων π.χ. 5/8 (3/8 + 2/8) ή (2/8 + 3/8), 7/8 (3/8 + 2/8 + 2/8) ή (2/8 + 2/8 + 3/8).

Η ελληνική παραδοσιακή μουσική είναι πλούσια σε ρυθμούς. Διακρίνουμε 2σημα, 3σημα, 4σημα, 5σημα, 6σημα, 7σημα, 8σημα, 9σημα, 11σημα και 12σημα μέτρα, τα οποία έχουν πολλές φορές και διαφορετικές ρυθμικές δομές.

π.χ. το 5σημο μέτρο μπορεί να είναι (3+2) ή (2+3)

το 7σημο (3+2+2) ή (2+2+3)

το 9σημο (2+2+2+3) ή (3+2+2+2) ή (2+3+2+2) ή (2+2+3+2)

Αναμφισβήτητα λοιπόν δεν πρέπει να γνωρίζουμε μόνο το μέτρο αλλά και την ρυθμική του δομή. Πιο πολλή σημασία έχει για την μουσική η διάρθρωση των μουσικών ήχων μέσα στο μέτρο, και κατ' επέκταση για το χορό η διάρθρωση των κινήσεων. Γι’ αυτό όταν αναφερόμαστε σε ένα μουσικό μέτρο πρέπει να διευκρινίζουμε και την ρυθμική του δομή.

Σε πολλά βιβλία μουσικής και χορού καθώς και σε δίσκους CD μουσικής
αναφέρονται μόνο τα μουσικά μέτρα χωρίς να κάνουν γνωστό πως είναι
η ρυθμική τους φόρμα.

Πολλές φορές γίνεται πρόχειρη μελέτη του μουσικού κομματιού με συνέπεια να γίνονται λάθη στον καθορισμό του μουσικού μέτρου.

Παράδειγμα:

Δίσκος του Λυκείου Ελληνίδων (Νάουσα Μακεδονίας)

Μακρυνίτσα. Αναγράφεται μουσικό μέτρο 7/8 ενώ είναι 4/4

Μουσταμπέϊκος. Αναγράφεται μουσικό μέτρο 7/8 ενώ είναι 11/16

Δίσκος Λυκείου Ελληνίδων (Επισκοπή)

Λιποχωρίτικο αναγράφεται 5σημο ενώ είναι 11/σημο

Πουσινίτσα αναγράφεται 7σημο ενώ είναι 15/σημο

Πατρούνινο αναγράφεται 5σημο ενώ είναι 11/σημο

Το ίδιο συμβαίνει και σε πολλά βιβλία μουσικής και χορού.

Ένα πρόβλημα για την ελληνική παραδοσιακή μουσική και τον χορό είναι η αλλοίωση του ρυθμού από τους οργανοπαίχτες. Πολλά τραγούδια και χορευτικοί ρυθμοί είναι άγνωστα στους μουσικούς - επειδή δεν υπάρχουν οι γνώσεις ή η εμπειρία εκτελούνται διαφορετικά και αυτό έχει σαν συνέπεια να επηρεάζουν και τις κινήσεις του χορού.

Ρυθμοί 7σημοι εύκολα γίνονται 2σημοι, 11σημοι γίνονται 7σημοι κλπ.

Ένα χαρακτηριστικό της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής είναι ότι πολλά τραγούδια εκτελούνται με άλλο τρόπο όσον αφορά τον ρυθμό σε διαφορετικές περιοχές, π.χ. το Καραπατάκι στην Ήπειρο εκτελείται σε ρυθμό 5σημο, ενώ στη Θεσσαλία συνήθως σε 7σημο.

Σε πολλές περιπτώσεις ο καθορισμός του μουσικού μέτρου είναι πολύ δύσκολος. Ίσως να οφείλεται αυτό στο ότι ο τρόπος ανάλυσης της μουσικής γίνεται με το ευρωπαϊκό ρυθμικό σύστημα, ενώ ξέρουμε ότι ο ρυθμός των ελληνικών παραδοσιακών τραγουδιών στηρίζεται στους αρχαίους ελληνικούς ρυθμούς.

Σχέσεις και συγκρίσεις ρυθμικών και κινητικών μοτίβων

Τα βασικά κινητικά μοτίβα των ελληνικών χορών είναι:

Κινητικό μοτίβο τριών κινήσεων, με τη πρώτη κίνηση μεγαλύτερης διάρκειας.
Κινητικό μοτίβο τριών κινήσεων, με την τρίτη κίνηση μεγαλύτερης διάρκειας.
Κινητικό μοτίβο δύο κινήσεων.

Στους πίνακες 1, 2, και 3 γίνεται ρυθμική και κινητική ανάλυση ορισμένων ελληνικών ρυθμών και αναφορά μερικών χορών όπου μέσα στην κινητική τους φράση υπάρχουν τα κινητικά μοτίβα που αναφέραμε.

Συγκρίνοντας τις αναλογίες των κινήσεων των κινητικών μοτίβων θα δούμε ότι υπάρχουν διαφορές, π.χ. στο 1ο κινητικό μοτίβο στις δυο πρώτες κινήσεις δύο ρυθμών (7/8 και 2/4) διαπιστώνουμε ότι στα 7/8 η αναλογία είναι 3:2 ενώ στα 2/4 είναι 4:2.

Είναι αυτονόητο λοιπόν ότι οι κινήσεις είναι διαφορετικές όπου αφορά την διάρκειά τους και θα πρέπει να λαμβάνονται υπ¹ όψιν οι αναλογίες των κινήσεων κατά τη διδασκαλία των χορών για να υπάρξει απόλυτη ρυθμική ταύτιση μουσικής και χορού. Αν συγκρίνουμε και τις υπόλοιπες αναλογίες των κινήσεων των τριών κινητικών μοτίβων θα διαπιστώσουμε ότι υπάρχουν μεν κοινά σημεία, υπάρχουν όμως και διαφορές.

Συμπεράσματα

Τους ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς τους χαρακτηρίζει η πολυρυθμία και η άμεση σχέση τους με την παραδοσιακή μουσική. Ο ρυθμός παίζει τον σημαντικότερο ρόλο σ' αυτή τη σχέση, προσαρμόζοντας τις χορευτικές κινήσεις πάνω στη μουσική. Οπως μετριέται η διάρκεια της μουσικής μετριέται και η διάρκεια του χορού. Η γνώση των παραδοσιακών ρυθμών και η κατανόηση των σχέσεων κινήσεων-ρυθμού, καθώς και των αναλογιών των κινήσεων των κινητικών μοτίβων είναι στοιχεία απαραίτητα για ένα χοροδιδάσκαλο.

Βιβλιογραφία

Baud-Bovy, S. (1984): Δοκίμιο για το ελληνικό τραγούδι.

Παναγοπούλου, Γ. (1985): Μουσική - Στοιχεία μουσικοπαιδαγωγικής και κινητικής.

Μιχαηλίδης, Σ.: Μορφολογία - Ωδείο Θεσσαλονίκης (Σημειώσεις), Εισαγωγή στη μουσική Α' γυμνασίου - Ο.Ε.Δ.Β.

Πραντσίδης Γ.: "Σχέση μεταξύ των ρυθμικών σχημάτων στο χορευτικό ρε-περτόριο μιας περιοχής¹' (Πρακτικά συνεδρίου της ΔΟΛΤ " Ο χορός πέρα από τα σύνορα").

Σαβράμη, Κ.: Κινησιογραφικά.

ΠΙΝΑΚΕΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

Κινητικό μοτίβο τριών [1^η κίνηση μεγαλύτερης διάρκειας]

ΡΥΘΜΟΣ 1 [7/8]

Αναλογία κινήσεων 3-2-2

Χοροί : Καλαματιανός, Μπεράτι, Καγκέλι