Από τα πανάρχαια χρόνια, ο χορός είναι δεμένος στενά με τη μαγεία, τη θρησκεία, τη γιορτή, την εργασία, τον έρωτα και το θάνατο. Οι άνθρωποι επινόησαν πλήθος χορών, οι οποίοι ήταν κατάλληλοι για κάθε περίσταση και για κάθε εκδήλωση της ζωής τους. Δημιούργησαν χορούς θρησκευτικούς, πολεμικούς, γυμναστικούς, θεατρικούς, συμποσίων, γαμήλιους, πένθιμους και εθνικούς λαϊκούς. Χόρεψαν για τον πόλεμο, την ειρήνη, το γάμο, το θερισμό, τη σπορά, τη φύση.
Από τους χορούς της αρχαιότητας, εκείνοι που έφτασαν έως τις μέρες μας περισσότερο άτρωτοι από τη φθορά του χρόνου και περισσότερο αναλλοίωτοι από ξένες επιδράσεις, είναι οι λαϊκοί δημοτικοί χοροί. Ο λαϊκός χορός, η μουσική και το λαϊκό τραγούδι είναι άρρηκτα συνδεδεμένα και αποτελούν σημαντικότατα στοιχεία της λαϊκής παράδοσης κάθε τόπου.
Οι χοροί μαζί με τη μουσική και τα τραγούδια που έφτασαν με την προφορική παράδοση ως τις μέρες μας, συνδέονται κυρίως με την περίοδο της τουρκοκρατίας και τους απελευθερωτικούς αγώνες των Ελλήνων.
Οι Ναουσαίοι, όπως και κάθε Έλληνας της προεπαναστατικής περιόδου, σε κάθε κοινωνική συγκέντρωση, δημόσια, οικογενειακή ή φιλική, τραγουδούσαν και χόρευαν. Οργανώνονταν γλέντια στους αρραβώνες, στους γάμους, στα βαφτίσια, στις ονομαστικές γιορτές, όταν γιόρταζαν οι εκκλησίες τα μοναστήρια και τα ξωκλήσια, όταν γιόρταζε ο προστάτης άγιος κάποιας συντεχνίας, όταν ξενιτευόταν κάποιος συγγενής ή φίλος ή προς τιμήν ενός φιλοξενούμενου. Ακόμη σπουδαία γλέντια γίνονταν τις δύο βδομάδες που διαρκούσαν οι αποκριές, την περίοδο του τρύγου και όταν έβγαζαν το τσίπουρο στα καζάνια, καθώς και στις περίφημες χοροεσπερίδες που διοργανώνονταν από τα σωματεία της πόλης στην «Ομόνοια» και το «Κιόσκι».
Σε προηγούμενο τεύχος του περιοδικού Νιάουστα αναφέρθηκα στους χορούς (Ζάϊκο, Μπαϊτούσκα Νάουσας, Μπάϊ Ποστόλη) που κατά τη γνώμη μου δε θα έπρεπε να χορεύονται ως χοροί της περιοχής μας από τα ναουσαίϊκα χορευτικά συγκροτήματα. Στο τωρινό τεύχος θα ήθελα να αναφερθώ στους χορούς, που ενώ θα έπρεπε να αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του παραδοσιακού χορευτικού ρεπερτορίου της πόλης μας, παρ’ όλα αυτά δε χορεύονται καθόλου, ούτε και έχουν χορευτεί ποτέ από όσο γνωρίζω σε παραστάσεις των πολιτιστικών μας συλλόγων. Και αναφέρομαι στους χορούς του ναουσαίϊκου γάμου, Συγκαθιστό και Ξεχωριστό.
Οι Ναουσαίοι διατηρήσαμε για πολλά χρόνια τους χορούς που συναντάμε μέσα στο αποκριάτικο έθιμό μας, τις Μπούλες. Δυστυχώς όμως παραβλέψαμε και αδιαφορήσαμε για την διατήρηση των βασικότερων χορών του ναουσαίικου γάμου που ήταν ο Συγκαθιστός και ο Ξεχωριστός. Είναι κρίμα τα χορευτικά των πολιτιστικών συλλόγων μας να χορεύουν το Μπάϊ Ποστόλη και το Ζάϊκο και να μην έχουν χορέψει ποτέ τους βασικότερους χορούς του ναουσαίικου γάμου.
Στο βιβλίο μου Παραδοσιακοί χοροί της Νάουσας που κυκλοφόρησε το 2009 γίνεται παρουσίαση και μουσικοκινητική ανάλυση του Συγκαθιστού και του Ξεχωριστού. Για πρώτη φορά τους παρουσίασα στο δημοτικό θέατρο της πόλης μας το 2004, σε μια χορευτική παράσταση στην οποία συνεργάστηκαν το 2ο γυμνάσιο με το ΚΑΠΗ Νάουσας. Βέβαια ενώ περίμενα ότι κάποιοι από τους πολιτιστικούς μας συλλόγους θα ενδιαφερθούν και θα ζητήσουν πληροφορίες γι’ αυτούς τους χορούς, ώστε να τους εντάξουν στο τοπικό χορευτικό ρεπερτόριό τους, δυστυχώς δεν εκδηλώθηκε κανένα ενδιαφέρον.
Θα σας παρουσιάσω παρακάτω τις γραπτές αναφορές που αφορούν το χορό Συγκαθιστό για τον οποίο βέβαια υπάρχουν και πολλές προφορικές μαρτυρίες παλιών Ναουσαίων.
Γραπτές αναφορές για το χορό Συγκαθιστό στη Νάουσα
ΗΜΑΘΙΑ ΕΡΑΤΕΙΝΗ, Νάουσα, Αρραβώνας-Γάμος, συνέντευξη με τους Τρύφων Χατζητρύφων και Άννα Μπιλιούρη, σελ. 35 : «Νύχτα προχωρημένη έρχονταν στο σπίτι του γαμπρού ο παπάς με τα ασημένια στέφανα της εκκλησίας, όπου γίνονταν η στέψη. Ο νουνός χάριζε στη νύφη φουστάνι. Εύχονταν στα νιόπαντρα να ζήσουν και να ευτυχήσουν. Τραγουδούσαν ΄΄τα γαμπριάτικα΄΄, ΄΄κάτω στη ρόϊδο΄΄ κ.α και χόρευαν με σειρά ΄΄συγκαθιστό με το μαντήλι΄΄. Για να χορέψουν έδινε την άδειά του ο νουνός. Τίποτα δε γίνονταν χωρίς την άδειά του».
Σαμαρά Χ. Θάλεια, Στου Βερμίου την Αντάρα, 1966 : «Κατά τα χαράματα η νύφη, αφού πρώτα φιλήσει το χέρι του νουνού, του χαρίζει πουκάμισο και μεσάλα, σιντονάκι μεταξωτό πού θα του χρειαζόταν αργότερα για τη βάπτιση των παιδιών τους. Στους σταυροπατέρες πετσέτες μεταξωτές, στους καλεστάδες μαντίλια μεταξωτά και ύστερα χορεύουν με το γαμπρό συγκαθιστό, αργό, αντικριστό χορό. Με χέρια ανασηκωμένα χορεύει η νύφη, ενώ τα διπλά χρυσοκεντημένα απομάνικα της καμιζόλας, όμοια φυσερά ανοιχτά, αφήνουν να φαίνεται, ένα μαρμαρένιο χέρι στολισμένο με απειράριθμα βραχιόλια. Ο γαμπρός με ελαφρές υποκλίσεις κάνει στροφές γύρω απ’ τη νύφη».
Συνέντευξη με τον Αλέκο Χωνό στις 15-1-2004 : Από τις πολλές προφορικές μαρτυρίες θα ήθελα να αναφέρω μόνο αυτή του Αλέκου Χωνού πρώην δήμαρχου Νάουσας, γιατί εκτός του ότι ενδιαφέρθηκε πάρα πολύ για τα έθιμά μας, συμμετείχε και ο ίδιος τουλάχιστον σε 4-5 γάμους ως καλεστής, όπως μου ανέφερε σε συνέντευξή του:
«Ο Συγκαθιστός ήταν ο πρώτος χορός του γάμου, οι άντρες με σαλιβάρια και οι γυναίκες με τα εντόπια. Τον ξεκινούσε ένα ηλικιωμένο ζευγάρι από το σόι ή και ο νουνός με τη νουνά. Στο συγκαθιστό ο άντρας και η γυναίκα χόρευαν αντικριστά με το μαντήλι στο χέρι, έρχονταν κοντά ο ένας στον άλλο και απομακρύνονταν. Στους γάμους ο νουνός όριζε πως θα χορέψουν τα ζευγάρια».
Εφημερίς «ΝΑΟΥΣΑ», Κυριακή 4 Μαρτίου 1928, Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΡΝΑΒΑΛΟΥ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΗΣ, Ο ΑΜΕΡΟΛΗΠΤΟΣ : Αμερόληπτος είναι το ψευδώ-νυμο που χρησιμοποιούσε κατά την αρθρογραφία του στην εφημερίδα «Νάουσα» ο δάσκαλος Σταύρος Χωνός :
«…………έπρεπε κατά παλαιόν έθιμον καθιερωμένον υπό των αρχόντων της Ναούσης προ του 1821, οπότε ουδείς τούρκος υπήρχεν εν αυτή να επισκεφθούν το Διοικητήριον, όπου κατά πρώτον εχόρευον τον συγκαθιστόν, χορόν, καθ’ όν το άρρεν κυνηγά το θήλυ, το οποίον με ευστρόφους ελιγμούς πάντοτε ξεφεύγα. Αλλά και μετά την καταστροφήν της Ναούσης το 1822 και τον νέον συνοικισμόν της πόλεως διετηρήθη αυστη-ρώς το έθιμον τούτο, του να επισκέπτονται δηλ. οι μπούλες πρώτον το Διοικητήριον, όπου αι τουρκικαί αρχαί ανέμεναν αυτάς και τας εφιλοδώρουν».
Ο χορός Συγκαθιστός
Ήταν χορός που χορευότανε στους γάμους. Στο γαμήλιο γλέντι τον πρώτο χορό τον Συγκαθιστό, τον χορεύανε ο νουνός με τη νουνά (κουμπάρος-κουμπάρα) ή οι Σταυροπατέρες και οι Σταυρομάνες, που ήταν συγγενικά ζευγάρια των νιόνυμφων και βοηθούσαν στις ετοιμασίες του γάμου. Χορευόταν αντικριστά με μαντήλι στο χέρι. Ήταν χορός σε 9/8 αργός, σοβαρός. Κατόπιν ακολουθούσαν οι άλλοι χοροί του γλεντιού. Τις Αποκριές ο Συγκαθιστός είναι ο πρώτος χορός (μετά το Ζαλιστό) που χορεύεται από τις «Μπούλες» στο Δημαρχείο της πόλης, μόλις δοθεί η άδεια από το δήμαρχο για την τέλεση του εθίμου. Ο χορός χορεύεται χωρίς την πάλα, με το μαντήλι που έχουν οι Μπούλες ραμμένο στον καρπό του χεριού τους. Χορεύεται με τη μελωδία «Κάτω στη Ρόιδο». Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες με την ίδια μελωδία χορευόταν παλιά και στους γάμους.
Τα βήματα σε σχέση με το ρυθμό θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι 8 και ολοκληρώνονται σε δύο μουσικά μέτρα. Οι χορευτές κινούνται ελεύθερα στο χώρο εμπρός, πίσω, δεξιά, αριστερά. Εδώ και αρκετά χρόνια δεν χορεύεται στη Νάουσα, γιατί ήταν χορός του παραδοσιακού γάμου, ο οποίος έχει εκλείψει. Συνεχίζει όμως να χορεύεται μέσα στο αποκριάτικο έθιμο Μπούλες.
Μία από τις οργανικές μελωδίες που χορευόταν Συγκαθιστός είναι:
Μεταγραφή Ζάλιος Χ. από το μουσικό αρχείο Βελιγδένη Ι.
Ο χορός Ξεχωριστός ή Αντικριστός
Ο Ξεχωριστός χορεύεται από πολύ παλιά στη Νάουσα, ως σκόρπιος χορός, ελεύθερα στο χώρο, χωρίς λαβή. Χορευόταν από άνδρες και γυναίκες στους γάμους και πάρα πολύ τις αποκριές. Οι χορευτές κινούνται ελεύθερα, αυτοσχεδιάζοντας, εμπρός- πίσω- πλάγια και τα χέρια τους κινούνται επίσης ελεύθερα. Ο ρυθμός του είναι 9/8. Τα βασικά βήματα του χορού είναι 8 και ολοκληρώνονται σε δύο μουσικά μέτρα.
Τα τραγούδια με τα οποία χορεύονταν από παλιά, είναι : «Απού τα μικρά μου χρόνια αγαπούσα ένα πιδί» και «Μη νουμίσεις Καραγιάννη μπίμπασι γαμπρόν δα βρεις».
Μεταφορά στην ευρωπαϊκή μουσική Ζάλιος Χ.
Τραγουδισμένο από τον Μάντσιο Κ. (γεν.1931)
Ξεχωριστός Νάουσας
Απού τα μικρά μου χρόνια αγαπούσα ένα πιδί
κι του βάλανι στα λόγια κι δεν θέλει να μι δεί
Βρύση μου μαλαματένια πως βαστάς κρίγιου νιρό
πως βαστώ κι γώ η καημένη της αγάπης τουν καημό.
Κίνησα να ρθω ένα βράδυ μ’ έπιασι ψιλή βρουχή
τον Θεό παρακαλούσα για να σ’ έβρου μουναχή.
Ούτι μουναχή σι βρίσκου ούτι μι τη μάνα σου
μον’ σι βρίσκου αγκαλιασμένη μι τη φιλινάδα σου.
λα α α λα λα λα, λα λα λα λα……………………
Δε μπουρώ να καταλάβου Τούρκα είσι για Ρουμιά
για Ινγκλέζα για Φραντζέζα κι έχεις τόση ομορφιά
Δε μπουρώ να καταλάβου μ’ αγαπάς ή μι γιλάς
ή μι μένα κουρουϊδεύεις τουν κιρό σου να πιρνάς.
Απού τα μικρά μου χρόνια στην αγάπη τράνιψα
κι όποιος θέλει ας μι ρουτήσει βάσανα που τράβηξα.
λα α α λα λα λα,λα λα λα λα…………………
Ο Ξεχωριστός ή Αντικριστός, χορευόταν επίσης τις αποκριές και με τη γνωστή μελωδία του 11, τραγουδισμένη με παλιά ναουσαίϊκα δίστιχα, όπως θα δείτε παρακάτω.
Μεταφορά στην ευρωπαϊκή μουσική Ζάλιος Χ.
Τραγουδισμένο από τον Μάντσιο Κ. (γεν.1931)
Μη νομίσεις Καραγιάννη
Μη νουμίσεις Καραγιάννη, Μπίμπασι γαμπρόν δα βρείς
Μπίμπασι γαμπρόν δα κάμεις όμως δε θ’αξιωθείς.
Ανιβαίνουν κατιβαίνουν όλου πλούσια πιντγιά
κι η Χαρίκλεια τους κιρνούσι, μαστιχάτα αρακιά.
Για χαρά σου Λισσαβούδα είνι τώρα πια καιρός
κι την προίκα που δα πάρεις σι την έφτιασι ου γαμπρός.
Γεια χαρά σου Μαγκαβέλα τι χαρά σι καρτιρεί
και τη νύφη που δα πάρεις δα σ’ ανοίξει μαγαζί.
Μαρή μούλου κουσκινιάρου έβγα συ στου μαχαλά
που σι βγάλανι τραγούδι της Πουλιάνας τα πιδιά.
Βιβλιογραφία
1. Ζάλιος Χ., «Ο παραδοσιακός γάμος στη Νάουσα στα τέλη του 19ου αιώνα», Παράδοση και τέχνη Χορός, 91, Αθήνα 2007, σελ. 6-8.
2. Ζάλιος Χ., «Οι λαϊκοί οργανοπαίχτες και οι κομπανίες της Νάουσας 1870 – 1970», Πρακτικά 20ου Παγκόσμιου Συνέδριου για την έρευνα του Χορού, Αθήνα 2006.
3. Ζάλιος Χ., «Ρυθμοί και ρυθμική αρίθμηση των χορών στο αποκριάτικο χορευ-τικό δρώμενο της Νάουσας Μπούλες. Μια νέα ρυθμοκινητική προσέγγιση στους χορούς του δρώμενου που θεωρούνται ελεύθερου ρυθμικού τύπου». Πρακτικά 21ου Παγκόσμιου Συνέδριου για την έρευνα του Χορού, Αθήνα, 2007.
4. Ζάλιος Χ., Παραδοσιακοί χοροί Ήθη και Έθιμα της Νάουσας, Νάουσα 2009.
5. Λύκειο των Ελληνίδων Βέροιας, ΗΜΑΘΙΑ ΕΡΑΤΕΙΝΗ. Λαογραφικά της Ημαθίας, Βέροια 2003.
6. Σαμαρά Χ. Θ., Στου Βερμίου την Αντάρα, Αθήνα 1966.
7. Χωνός Α., συνέντευξη στις 15/1/2004.
8. Χωνός Σ., «Η ιστορία του καρναβάλου της Ναούσης», εφημερίδα Νάουσα, (γράφει με το ψευδώνυμο ΑΜΕΡΟΛΗΠΤΟΣ), Νάουσα 4/3/1928.
