Ο ΙΟΥΝΗΣ ΣΤΟΝ ΛΑΟ ΜΑΣ
Ο Ιούνιος είναι ο έκτος μήνας του ιουλιανού
ημερολογίου, που το καθιέρωσαν οι Ρωμαίοι και το κληρονομήσαμε όλοι εμείς οι
ευρωπαϊκοί λαοί. Οφείλει το όνομα του στην Ήρα, τη γυναίκα του Δία, που λέγεται
στην γλώσσα των Ρωμαίων Juno.Η γιορτή της ήταν στις 1η του Ιούνη ενώ
στις 10 του Ιούνη ήταν η γιορτή της Εστίας (θερισμός, γιορτή αρτοποιών, γιορτή
των γαϊδουριών-τιμή στα υπομονετικά αυτά ζώα που γύριζαν το μύλο που άλεθε το
σιτάρι).
Στην ελληνική παράδοση το περιεχόμενο του
Ιουνίου δηλώνεται, όπως άλλωστε συμβαίνει και με τους άλλους μήνες, με τα
ονόματα που δίνει ο λαός στο μήνα. Τον λένε Θεριστή γιατί τότε θερίζουν. Τον
λένε Ερινιαστή ή Ορνιαστή ,από το λαϊκό ρήμα ερινιάζω ή ορνιάζω που σημαίνει γονιμοποιώ ήμερη συκιά με κλαδί
αγριοσυκιάς και τον λένε και Αϊγιάννη ή
Αϊγιαννίτη ,από την γιορτή του Αϊ Γιαννιού στις 24 η οποία έχει τοποθετηθεί πάνω στην θερινή τροπή του
Ηλίου.
Η θερινή τροπή του Ήλιου για το βόρειο ημισφαίριο είναι το σημείο που ο Ηλιος βρίσκεται στο
βορειότερο σημείο της πορείας του ,και έτσι βρίσκεται πιο κοντά μας γιαυτό και
οι ημέρες είναι πιο μεγάλες ,(αρχίζει μετά να τρέπεται προς τον νοτιά
οι ημέρες να μικραίνουν, ενώ στις 24 Δεκεμβρίου που η ημέρα είναι πιο μικρή αρχίζει να τρέπεται
προς τον βορρά και οι ημέρες αρχίζουν να μεγαλώνουν). Αυτό είναι που ο λαός μας
ονομάζει λιοτρόπι.
Ετσι η χριστιανική εκκλησία
ενσωμάτωσε την πορεία του Ηλίου μέσα στην οργάνωση του δικού της χρόνου. Με άλλα
λόγια έντυσε το ηλιακό έτος με ένδυμα χριστιανικό. Χρησιμοποίησε η χριστιανική
εκκλησία για τον σκοπό αυτό δύο μορφές: Τον Χριστό και τον άγιο Ιωάννη τον
πρόδρομο. Στην χειμερινή τροπή, στις 25 Δεκεμβρίου τοποθέτησε την Γέννηση του
Χριστού που τότε το φως αρχίζει να αυξάνει στην θερινή τροπή του Ηλίου και στις
24 Ιουνίου τοποθέτησε το Γενέθλιο του Ιωάννη Προδρόμου που τότε το φως αρχίζει
να μειώνεται .Επίσης στα άλλα κρίσιμα σημεία της τροχιάς του Ηλίου, στις
ισημερίες, τοποθέτησε αντίστοιχα την Σύλληψη του Χριστού στις 25 Μαρτίου και
την σύλληψη του Προδρόμου στις 23 Σεπτεμβρίου. Μαζί λοιπόν οι δυό τους, ο
Χριστός και Ο Αη Γιάννης βαστούν τον κόσμο και την αλήθεια. Γιατί ο Ηλιος είναι
για τον πλανήτη μας η πηγή ζωής και η
πηγή της αλήθειας, αφού όλα φανερώνονται μέσα στο φως ,όπως λέει το λαϊκό
στιχάκι:
«Ως βαστά ο Χριστός τον κόσμο κι ο Αϊ Γιάννης την αλήθεια, βάσταζε κι
εσύ συκιά τα λύθια».
Λύθια είναι τα μικρά σύκα που γονιμοποιούνται , δηλαδή «ορνιάζονται»
όπως είπαμε προηγουμένως για τον
Ορνιαστή Ιούνη. Στο έθιμο που υπάρχει σε πολλά μέρη της Ελλάδας (Κύθνος, Σάμος,
Νάξος κλπ) στη γιορτή του Αϊ Γιαννιού αφού τελειώνουν το όρνιασμα των σύκων ,ο κόσμος μαζεύει χώμα κάτω από τη συκιά και το ρίχνουν πάνω της,
την «γητεύουν» δηλαδή την μαγεύουν και λένε το προηγούμενο λαϊκό στιχάκι.
Τα έθιμα του Αϊ Γιαννιού του
λιοτροπιού θα μπορούσαμε να τα χωρίσουμε σε δύο κατηγορίες:
Πρώτα αυτά που αναπαράγουν τη
μορφή του, δηλαδή οι φωτιές. Οι φωτιές που ανάβονται έχουν όπως πάντα δύναμη
καθαρτική και αποτρεπτική του κακού, π.χ. σε κάποια μέρη φυλάγουν τη στάχτη από
τις φωτιές του Αη Γιαννιού και τη χρησιμοποιούν σαν φάρμακο-για τον
φόβο-αναλυμένη στο νερό. Ο Αϊ Γιάννης σε διάφορα μέρη της Ελλάδας λέγεται και
Λαμπατάρης ,Φανιστής και Λαμπροφόρος.
Η δεύτερη κατηγορία είναι τα έθιμα
που μορφοποιούν τη δύναμη του
Ηλίου, δηλαδή τα έθιμο του κλήδονα , της σκιομαντείας κλπ (μαντικές πρακτικές για
τα περασμένα, τα τωρινά και κυρίως τα μελλούμενα). Η αποκαλυπτική αυτή δύναμη
του Ηλίου φαίνεται πρώτα στη σκιομαντεία
η οποία είναι μια μαγική πράξη: Μόλις «σκάσει» ο Ηλιος το πρωί παρατηρούν τη
σκιά τους. Αν την δουν χωρίς κεφάλι, κακός οιωνός, αν την δουν με δύο κεφάλια
τότε ,αν η μαντευόμενη είναι κορίτσι θα
παντρευτεί ,αν είναι παντρεμένη θα κάνει παιδί.
Ωστόσο, το πιο γνωστό μαντικό
έθιμο που γίνεται στη γιορτή του Αϊ
Γιαννιού είναι ο «κλήδονας». Η λέξη
προέρχεται από την αρχαϊκή λέξη κληδών που
σημαίνει προγνωστικό ήχο, δηλαδή λέξεις
ή φράσεις τυχαίες που ακούγονται κατά
την διάρκεια μαγικών τελετών και στις οποίες αποδίδεται έπειτα προφητική
σημασία. Αυτά τα τυχαία ακούσματα σταθεροποιήθηκαν ,κατά κάποιο τρόπο , στο
νεοελληνικό έθιμο και έγιναν στιχάκια «τα λόγια του κλήδονα», όπως τα λέμε. Τελείται αποκλειστικά από γυναίκες , όπως και τα περισσότερα δρώμενα του εαρινού
εθιμικού κύκλου, συνδέεται για τις κοπέλες και τις νιόπαντρες με την πρόβλεψη
της τύχης, της μοίρας τους, δηλαδή με το ριζικό τους αλλα και την εξασφάλιση
της γονιμότητας.
Υπάρχει και μια τρίτη κατηγορία
εθίμων που συνδέεται με τη γιορτή του Αϊ
Γιάννη και έχει σχέση με τα βότανα( λυγαριά, ρίγανη, σταυροβότανο,
γιαννάκια) για την οποία δεν μπορούμε να διακινδυνέψουμε κάποιον συμβολισμό.
Παραθέτουμε παρακάτω το έθιμο
του κλήδονα σε δύο μέρη της Ελλάδας:
Στα Πιέρια γίνονταν από τις γυναίκες του χωριού. Ενωναν
δύο μικρά ξύλα σε σχήμα σταυρού, έβαζαν μήλα στις άκρες, βασιλικό και ένα
ειδικό βοτάνι (σταυροβότανο), τα έβαζαν σε ένα μικρό ξύλινο καρδάρι και καθώς
ήταν όλες οι γυναίκες μαζεμένες έπαιρνε μια γυναίκα τον κλήδονα από το καρδάρι
και έλεγε: “Το τίνος είν το κλήδονο:- Του Γιάννη ειν το κλήδονο –Να πάρει την
Βασίλω. Και συνέχιζαν έτσι ορίζοντας ποιο αγόρι θα πάρει ποιο κορίτσι. Έπειτα
χόρευαν τελειώνοντας το έθιμο.
Στην Μυτιλήνη την παραμονή του Αη Γιάννη ετοιμάζεται ο κλήδονας. Ορφανά παιδιά (αγόρια ή κορίτσια )παίρνουν το αμίλητο νερό από τρεις βρύσες .Το ρίχνουν σε ένα πήλινο δοχείο και όσοι ή όσες θα πάνε την άλλα μέρα το πρωί στο άνοιγμα του κλήδονα ρίχνουν τα σημάδια τους (δακτυλίδια, σκουλαρίκια, νομίσματα, κλπ). Το δοχείο θα σκεπαστεί με ένα κόκκινο πανί και θα μείνει όλη νύχτα έξω για να «ξαστριστεί» όπως λένε. Το πρωί ανοίγουνε τον κλήδονα. Μαζεύονται και άντρες εκτός από τις ενδιαφερόμενες κοπέλες. Βγάζουν ένα ένα τα σημάδι, αφού πρώτα τραγουδάνε δίστιχα τραγούδια (σε στυλ διαγωνισμού). Από την σημασία του δίστιχου κρίνεται και η τύχη του κοριτσιού που το σημάδι του θα βγει. Το πρώτο δίστιχο με το οποίο ανοίγει ο κλήδονας είναι συνήθως το εξής:
«Ανοίξτε τον κλήδονα με τ’αϊ Γιαννιού τη χάρη
κι όποιου είναι καλορίζικο τώρα
θα να προβάλει»
Λένε μετά πολλά δίστιχα ,ένα καλό
κι ένα αστείο. Υστερα από τον κλήδονα τα κορίτσια βγαίνουν στους δρόμους κι
όποιο όνομα πρωτακούσουνε ,τέτοιο όνομα θα έχει ο άντρας που θα πάρουν.
Αυτήν την περίοδο ένα δεύτερο περιεχόμενο του Ιουνίου είναι ο θερισμός. Γι αυτό άλλωστε και το
κοινό νεοελληνικό όνομα του Ιουνίου είναι Θεριστής. «Θέρος ,τρύγος, πόλεμος»
λέει η παροιμία. Βέβαια η εξίσωση δεν
λειτουργεί με την σημερινή εικόνα του
θερισμού ,που γίνεται με μηχανικά μέσα ,τις θεόρατες κομπίνες. Έχουμε όμως
περιγραφές του παραδοσιακού τρόπου του θερισμού, όταν το μοναδικό εργαλείο ήταν
το δρεπάνι που πολύ έντονα θυμίζουν πεδίο μάχης. Αλλωστε και οι ίδιοι οι
παραδοσιακοί θεριστάδες είχαν συνειδητοποιήσει την αναλογία θερισμού-πολεμικής
σύρραξης και φρόντισαν να τη μορφοποιήσουν στα παιχνίδια του θερισμού, ορισμένα από τα οποία
διατηρούνταν ως και περίπου εκατό χρόνια πριν
στην πληρέστερη μορφή τους στην Κύπρο , που ήταν μια κατεξοχήν γεωργική χώρα.
Στην Κύπρο ο θερισμός ήταν
δουλειά των αντρών ενώ σε άλλα μέρη της Ελλάδας
ήταν δουλεία των γυναικών(Αιτωλία).Οι θεριστές ήταν δύο ειδών (Κύπρος):
Οι βαρείς που ήταν μεγαλόσωμοι
άντρες η απόδοση τους εξαρτιόνταν από τα πολλά στάχυα που έκοβαν ενώ οι ελαφροί ήταν πιο μικρόσωμοι και
ευκίνητοι και η απόδοσή τους εξαρτιόνταν από τη γρηγοράδα των χεριών τους.
Επίσης έπαιζαν τρία παιχνίδια του θερισμού (Κύπρος): το παιχνίδι του λαγού
,και του κυνηγού, το πάτημα και το παίξιμο του δρεπανιού.
Δεν έχουμε αρκετό χώρο να αναλύσουμε τα παιχνίδια αυτά.
Πάντως βλέπουμε να μορφοποιείται το νόημα του
πολέμου μέσω των παιχνιδιών. Ωστόσο η έννοια του πολέμου υπάρχει και σε άλλο
επίπεδο: στη σχέση ανάμεσα στη γη που γεννά τον καρπό και στον άνθρωπο που την
παίρνει-σαν επιδρομέας που θερίζει αλύπητα τα κεφάλια των παιδιών της γής.
Είναι όμως πανελλήνια συνήθεια στο τέλος
του θερισμού να αφήνουν ένα κομμάτι του χωραφιού αθέριστο και ακόμα να κόβει ο θεριστής με το δρεπάνι λίγο το
χέρι του και να «ματώσει το χωράφι» και αυτό το θεωρούσανε καλό γιατι ,άμα δεν
το κάνανε ,νομίζανε πως δεν θα καρποφορούσε την άλλη χρονιά το χωράφι.
Ίσως αυτό το έθιμο να είναι
απομεινάρι της αρχικής θυσίας που
πρόσφεραν παλιά οι θεριστές στον δαίμονα του σιταριού ,για να τον εξευμενίσουν.
Στους αρχαίους ελληνικούς μύθους διασώζονται μνήμες για ανθρωποθυσίες που
προσφέρονταν στον θερισμό σε συνδυασμό μάλιστα παιχνιδιών που αναφέραμε
προηγουμένως (Κύπρος).
( Πηγή : Οι 12 μήνες ΤΑ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ –Αλκη Κυριακίδου
–Νέστορος –εκδόσεις Μαλλιάρης Παιδεία)
(Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα "ΛΑΟΣ" Βέροιας στις 6/6/2009)
Τσιαμήτρος Γιάννης
εκπ/κός- χοροδιδάσκαλος
