ΟΙ ΠΑΛΙΟΙ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΙ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ

Κυριακή 23 Σεπτεμβρίου 2012

Ο ΜΗΝΑΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ



Ο ΟΚΤΩΒΡΗΣ ΣΤΟ ΛΑΟ ΜΑΣ

Ο Οκτώβρης είναι ο δέκατος μήνας του χρόνου. Το όνομά του σημαίνει όγδοος-octo στα λατινικά είναι το οχτώ. Ήταν όγδοος στα πρώτα χρόνια του ρωμαϊκού κράτους, όταν οι ρωμαίοι άρχιζαν το έτος τους από την 1η Μαρτίου.
Ο Οκτώβρης  είναι πρώτα από όλα ο μήνας της φθινοπωρινής σποράς. Στην Ήπειρο τον λένε ακόμα σπαρτό. Βέβαια η φθινοπωρινή σπορά είναι μια μακρόχρονη διαδικασία η οποία ξεκινά από το Σεπτέμβρη και σταματάει τα Χριστούγεννα.  Η προετοιμασία του σπόρου ήταν παλιότερα μια σημαντική  διαδικασία γιατί η καλοχρονιά  της αγροτικής οικογένειας  είχε εξάρτηση από την καλή σοδειά. Μιλάμε, βέβαια, για εκείνα τα χρόνια πριν τη δημιουργία του «κράτους πρόνοιας» και όταν τα αποθέματα τροφών δεν υπήρχαν, όπως και χρήματα δεν υπήρχαν για να αγοράσει κανείς αυτό που του έλειπε.

Για να εξασφαλίσουν την τύχη του σπόρου, οι Έλληνες αγρότες, εκτός από την δική τους προσωπική προσπάθεια, ζητούν και την θεία δύναμη και την τύχη. Oι αρχαίοι έλεγαν: «συν Αθηνά και χείρα κίνει». Οι Νεοέλληνες λένε το αντίστοιχο, σε τύπο ερωτοαπόκρισης: «Βόηθα Αϊ Νικόλα μου,- Κούνα κι εσύ το χέρι σου». Ισχύει, όμως και το αντίστροφο. Μπορεί κάποιος να κουνάει το χέρι του, αλλά θέλει και τη  θεϊκή βοήθεια.
Πως θα εξασφαλίσει ο άνθρωπος αυτή τη βοήθεια; Δύο είναι οι τρόποι, όπως μας διδάσκει η λαογραφία. Ο πρώτος είναι η θεραπεία, του «θείου», δηλαδή η προσφορά δώρων σε αυτό, ο σεβασμός, η κατάνυξη και η προσευχή. Αυτήν την συμπεριφορά, τη λατρεία του «θείου», τη συστηματοποιεί η θρησκεία, η οποιαδήποτε θρησκεία. Ο άλλος τρόπος  είναι όχι για να  το παρακαλέσει, αλλά να το εξαναγκάσει, κατά κάποιο τρόπο να βοηθήσει. Αυτό το κάνει η μαγεία (μαύρη μαγεία για κακό, λευκή μαγεία για καλό).
Οι μαγικές πράξεις μας φαίνονται παράλογες. Αν ψάξουμε, όμως, θα βρούμε ότι έχουν τη δικιά τους λογική η οποία στηρίζεται σε ορισμένους νόμους.

Στα έθιμα του Οκτώβρη μπορούμε να  βρούμε απάντηση στα ερωτήματά μας. Για να σπείρει ο γεωργός πρέπει πρώτα να βρέξει ο Θεός. Τα πρωτοβρόχια είναι η απαραίτητη προϋπόθεση  για τη σπορά. Με τη λιτανεία των εικόνων οι αγρότες θεραπεύουν το «θείο» και παρακαλούν το Θεό να βρέξει. Υπάρχουν όμως και άλλου είδους πράξεις, μαγικά έθιμα, που δεν έχουν σκοπό να θεραπεύσουν, αλλά να εξαναγκάσουν το «θείο», σε βοήθεια για βροχή. Ένα από τα έθιμα αυτά, το πιο διαδομένο, είναι  η λεγόμενη Περπερούνα. Η αλήθεια είναι ότι το έθιμο αυτό γίνεται προς το τέλος της άνοιξης. Γίνεται, όμως και το φθινόπωρο, αν υπάρχει ανάγκη. Η Περπερούνα, ή Περπερού, ή Πιρπιρού, ή Πιπιργιά (Πιέρια) είναι ένα έθιμο που το κάνουν τα κορίτσια. Διαλέγουν ένα κοριτσάκι οχτώ-δέκα χρονών, συνήθως φτωχό, ορφανό, και το στολίζουν με λουλούδια και πρασινάδα. Η πρασινάδα χρησιμεύει για «να πρασινίσει ο κάμπος σαν την Πιρπιρού», όπως λένε στο Δρυμό Θες/νίκης. Να λοιπόν ο πρώτος  και βασικότερος, όπως θα δούμε, νόμος της λογικής της μαγείας. Ο νόμος της ομοιότητας: Όπως είναι πράσινη η Περπερού, έτσι να πρασινίσει και ο κάμπος. Όλοι η παρέα των κοριτσιών, με την Πιρπιρούνα στη μέση, πηγαίνει από σπίτι σε σπίτι και τραγουδάκι το τραγουδάκι της Πιπιργιάς. Στα Ριζώματα  Ημαθίας λένε : «Πιπιργιά δροσολογιά παρακάλισι του Θιο, να μας βρέξει μια βρουχή, μια βρουχή μια σιγανή, να πουτίσει τα σπαρτά, του κιχρί κι του λινάρ».
Αφού τελειώσει το τραγούδι, βγαίνει από το κάθε σπίτι η νοικοκυρά  και με ένα κανάτι χύνει πάνω στο κεφάλι της πιπιργιάς νερό ενώ δίνει στο κοριτσάκι ένα νόμισμα ή ότι άλλο έχει «για καλό».
Εκτός, όμως από το έθιμο της Περπερούνας, όπου συμμετέχει όλο τα χωριό, καθένας ξεχωριστά κάνει τα δικά του μαγικά για να προκαλέσει βροχή. Αν λ.χ ο γεωργός σε περίοδο ανομβρίας βρει στο δρόμο του μια χελώνα, τη γυρίζει ανάσκελα και βάζει πάνω στη κοιλιά της ένα μεγάλο σβόλο χώμα. Ποιά είναι η λογική πίσω από τη πράξη αυτή; Να εξαναγκάσουν τη χελώνα να παρακαλέσει το Θεό να βρέξει, για να λιώσει ο σβόλος και να μπορέσει  έτσι να γυρίσει στη φυσιολογική της θέση, γιατί αλλιώς θα πεθάνει κάτω από το βάρος του σβόλου. Κάτι παρόμοιο γίνεται και με τα φίδια και τα πουλιά.

Στον Πόντο αναφέρεται ολόκληρη σειρά από τέτοια μαγικά έθιμα για την ανομβρία. Έθιμα που είναι συνδυασμός θεϊκού και μαγικού στοιχείου. Για παράδειγμα για να προκαλέσουν βροχή  στον Πόντο κάνουν το εξής μακάβριο: Ξεθάβουν ένα κρανίο από κάποιον τάφο και το βάζουν σε μια λεκάνη με νερό-για να διαλύσουν, λένε, το προπατορικό αμάρτημα. Υπονοείται, προφανώς, εδώ ότι, εξαιτίας του προπατορικού αμαρτήματος, ο Θεός έχει θυμώσει και δεν βρέχει.


Η εποχή της σποράς  ήταν πολύ σημαντική για τους Νεοέλληνες όπως και για τους Αρχαίους Έλληνες. Η σημασία της εκδηλώνονταν με την γιορτή της φθινοπωρινής σποράς που ήταν τα Θεσμοφόρια (προς τιμή της Θεάς Δήμητρας). Ήταν γιορτή αποκλειστικά των γυναικών, γιατί αυτές όμοια με την γη, είναι η πηγή της γονιμότητας. Στις γυναίκες ανήκει η αναπαραγωγή του είδους. Το σπέρμα πέφτει στον κόλπο τους για να βλαστήσει το ίδιο όπως και ο σπόρος του σιταριού πέφτει στον κόλπο της γης για να βλαστήσει κι αυτός. Έτσι δουλεύει η λογική της  ομοιότητας. Ο συσχετισμός γης και γυναίκας  προκύπτει, βέβαια, από πολλά, φαίνεται όμως και πολύ καθαρά σε μια αρχαία ελληνική φράση που δηλώνει ποιος είναι ο σκοπός του γάμου στην αρχαία Ελλάδα. Έλεγαν οι αρχαίοι πως ο γάμος τελείται «επί γνησίων παίδων αρότω». Δηλαδή για την άροση γνησίων παιδιών. Το άροτρο και ο φαλλός είναι πράγματι μαγικά ισοδύναμα στην αρχαία και στην νεότερη Ελλάδα.

Σε όλα τα έθιμα για της εξασφάλιση της προκοπής του σπόρου διακρίνει κανείς την ίδια λογική της ομοιότητας ή της συνάφειας. Σύμφωνα με το νόμο της συνάφειας η αλληλοεπίδραση οφείλεται στο σύνεγγυς, στο ότι τα πράγματα είναι κοντά- κοντά.

Στο Δρυμό Θεσ/νίκης ο πρώτος σπόρος παρασκευάζεται με πολλή επιμέλεια. Μέσα στον σάκο του σπόρου βάζουν βασιλικό (συμβολισμός να πρασινίσει), ρόδι (ευφορία), σκόρδο (αποτροπή βασκανίας) και ασημένιο νόμισμα ή δακτυλίδι (καλή ποιότητα μέλλουσας σοδειάς). Όλα αυτά φυλάγονται και είναι δεμένα με μια κόκκινη  μεταξωτή κλωστή ως το τέλος της σποράς μέσα στον σάκο που είπαμε. Η πρώτη ημέρα που θα βγάλουν το σπόρο έχει εξαιρετική σημασία για την μέλλουσα ευφορία. Την ημέρα αυτή δεν δίνουν ούτε παίρνουν χρήματα, δεν δανείζουν ψωμί, ούτε δίνουν πράγματα έξω από το σπίτι, για να μη διώξουν έξω το μπερεκέτι.

Στην Ανατολική Θράκη έκαναν ένα έθιμο που σε άλλα μέρη γίνονταν τις αποκριές. Πρόκειται για το έθιμο της Τζαμάλας  στο οποίο γίνεται μια κανονική δραματική παράσταση, όπως και στην αποκριά.  Δύο είναι τα βασικά θέματα : α) ο γάμος και β) ο θάνατος και η ανάσταση του γαμπρού. Ο γάμος των  δύο πρωταγωνιστών είναι το μαγικό ισοδύναμο του γάμου ουρανού και γης. Ο ουρανός βρέχει και γονιμοποιεί τη γη. Αυτό είναι τουλάχιστον το αρχέτυπο του γάμου για τους αρχαίους Ένας πολύ παραστατικός μύθος στην αρχαιότητα, μιλάει για τη Δήμητρα, την μητέρα του σιταριού, που ξάπλωσε με έναν ωραίο θνητό, τον Ιασίωνα, σε ένα μαλακό χωράφι, οργωμένο τρεις φορές. Το τι συμβολίζει η πράξη αυτή είναι φανερό. Δεν είναι δύσκολο λοιπόν να καταλάβουμε και την συμβολική σημασία που έχει ο γάμος στα έθιμα που συνδέονται με τη σπορά. Τι σημαίνει ο θάνατος και η ανάσταση του πρωταγωνιστή; Μα και ο σπόρος το ίδιο δεν παθαίνει; Πρέπει πρώτα να πεθάνει, για να μπορέσει να βλαστήσει. Όπως λέει και η γνωστή περικοπή από το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο: «εάν μη ο κόκκος του σίτου πεσών εις την γήν αποθάνει, αυτός μόνος μένει, εάν δε αποθάνει πολυν καρπόν φέρει».
Για την σπορά, το θρησκευτικό σημάδι του   χρόνου είναι η Κυριακή του Σπορέως στην ορθόδοξη εκκλησία μας και πέφτει μέσα στον Οκτώβρη. Ένα άλλο σημάδι του χρόνου μέσα στον Οκτώβρη, ίσως το πιο σημαντικό είναι η γιορτή του Αγίου Δημητρίου. Γιαυτό σε πολλά μέρη ο Οκτώβρης λέγεται Αγιοδημήτρης ή Αγιοδημητριάτης. Η γιορτή του Αγίου Δημητρίου στις 26 του μήνα και του Αγίου Γεωργίου στις 23 Απριλίου είναι για τους κτηνοτρόφους και τους γεωργούς τα δύο συνόρατα  του χρόνου, όπου σε αυτές τις δύο ημέρες τελειώνουν και αρχίζουν  τις συμβάσεις και τις άλλες συμφωνίες αναμεταξύ τους.




Γιάννης Τσιαμήτρος
(εκπ/κός –χοροδιδάσκαλος)