Ο ΝΟΕΜΒΡΗΣ ΣΤΟ ΛΑΟ ΜΑΣ
Ο Νοέμβρης, όπως λέει το όνομά του (από το λατινικό
novem=εννιά), σύμφωνα με τους Ρωμαίους ήταν ο ένατος μήνας αρχομένης της πρωτοχρονιάς από 1η Μαρτίου, ενώ
σήμερα από την πρωτοχρονιά της πρώτης Ιανουαρίου είναι ο ενδέκατος μήνας. Στο
στόμα του ελληνικού λαού ο Νοέμβρης έχει
ίσως τα περισσότερα ονόματα από όλους.
Τα ονόματα που παίρνει από τους αγίους είναι τα εξής: Αϊ
Γιώργης από τη γιορτή του αγίου Γεωργίου του επονομαζόμενου Σποριάρη ή Μεθυστή.
Αϊ Ταξιάρχης, Αϊ Στράτηγος ή Αρχαγγελιάτης από την γιορτή των Ταξιαρχών, στις
8. Αϊ Φιλιππιάτης ή μόνο Φιλιππιάτης από τη γιορτή του αγίου Φιλίππου στις 14. Αγιαντρέας και Αντριάς από τη γιορτή
του αγίου Αντρέα στις 30.
Από της γεωργικές δουλειές που γίνονται την εποχή αυτή ονομάζεται κατά τόπους Σποριάς, Σποριάτης,
Σπαρτής, Σπαρτάρης, Μεσοσπορίτης.
Ονομάζεται επίσης Κρασομηνάς από το
κρασί ανοίγουν αυτήν την εποχή) και Τρυγομηνάς (στα μέρη όπου έχουν
καθυστερημένο τρύγο, όπως λ.χ. στην Οινόη του Πόντου). Ονομάζεται ακόμη και
Νειαστής (από το ρήμα νειάζω που σημαίνει οργώνω).
Από τον καιρό, τέλος,
που αποτελεί σημαντικό περιεχόμενο του χρόνου, ονομάζεται κατά τόπους Ανακατωμένος, Βροχάρης, Παχνιστής, Σκιγιάτης (γιατί
μεγαλώνει η νύχτα και σκιάζεται, λένε, η γη) ή για τον ίδιο λόγο, Χαμένος.
Λέγεται επίσης και Μπρουμάρης (όνομα, κυρίως του Δεκέμβρη, από τη ρωμαϊκή
γιορτή Brumalia , που έχει σχέση με τις
μικρότερες μέρες του έτους γύρω στη χειμερινή τροπή, τις οποίες οι ρωμαίοι
ονόμαζαν brumae).
Η δύση του αστερισμού της Πλειάδας (Πούλιας) σημαδεύει τη
αρχή του χειμώνα για το λαό μας και
τοποθετείται στη γιορτή του αγίου Φιλίππου στις 14 Νοεμβρίου (ενώ η ανατολή της που σημαδεύει
την αρχή του καλοκαιριού τοποθετείται
στη γιορτή του Κωνσταντίνου και Ελένης στις 21 Μαΐου). Κατά άλλους η δύση της
Πούλιας και αρχή του χειμώνα τοποθετείται
στη γιορτή του άσημου αγίου Πλάτωνα
στις 18 του μήνα όπου μαντεύονται
τον καιρό που θα κάνει όλο το χρόνο ή το Σαρανταήμερο των Χριστουγέννων.
Την εποχή αυτή έχουμε την αντιδικία των γεωργών και
κτηνοτρόφων λόγω γειτνίασης. Οι Βλάχοι και οι Σαρακατσάνοι χρειάζονται λιβάδια και καλύβες, ενώ από την άλλη μεριά, οι
γεωργοί, όσο πληθαίνουν, θέλουν περισσότερο καλλιεργήσιμο χώρο. Είναι φυσικό να
υπάρχουν προστριβές. Ωστόσο με την συνεννόηση
και με την οργάνωση των χωραφιών σε ζώνες καλλιέργειας, έτσι ώστε να υπάρχει χέρσο μέρος για τους κτηνοτρόφους, λύνεται το
πρόβλημα (από τους τσιφλικάδες, τις κοινότητες και το νοίκι που πληρώνουν οι
κτηνοτρόφοι). Στα περισσότερα μέρη η
πανάρχαια αυτή αντιδικία λύνεται με καλή θέληση σε ατομικό επίπεδο και μετατρέπεται σε αλληλοβοήθεια. Πάντως,
ακόμα και εκεί που φαίνεται ότι γεωργοί και κτηνοτρόφοι ότι ορθολογικά έχουν λύσει τις διαφορές τους, διακρίνεται και
υποβόσκει ακόμα η ενδόμυχη έχθρα τους.
Την απάντηση σε αυτό μας την δίνει ένα έθιμο των πιστικών (κτηνοτρόφων), στην Κω,
που γίνεται την ημέρα της επίσημης
γιορτής της γιορτής των «Τριών Ανοματών», δηλαδή των τριών Ιεραρχών. Την ημέρα αυτή
στέλνουν στην εκκλησιά μια «λειτουργιά» (πρόσφορο), για να μνημονεύσει ο
παπάς ζωντανούς και πεθαμένους και σφάζουν το πρώτο «γεμελάκι». Ο πιστικός
πρέπει να φάει τη γλώσσα. Την ώρα που τη μασάει τον ρωτάει η γυναίκα του:
Τι είν’ αυτό που μασάς;
Κι αυτός απαντάει,
Των ανυχάδων τις γλώσσες.
Ανυχάδες λένε οι πιστικοί τους γεωργούς, επειδή ξύνουν τη
γη. «Κείνος ο ανυχάς έξυσε τον κόσμο», λένε, δηλαδή όργωσε όλο τον κόσμο,
τόσο άπληστος είναι, που δεν άφησε
ακαλλιέργητο τόπο να χορταριάσει για να φάνε τα ζωντανά.
Όπως φάνηκε εδώ, ο
Νοέμβρης είναι ο πιο κρίσιμος μήνας, τόσο για το γεωργικό όσο και για τον
κτηνοτροφικό τρόπο ζωής. Το περιεχόμενο του είναι για τους γεωργούς η σπορά και
για τους μετακινούμενους κτηνοτρόφους το κατέβασμα στα χειμαδιά.
Υπάρχουν, ωστόσο, και
ορεινοί πληθυσμοί που δεν μετακινούνται (λ.χ. Πιέρια). Για αυτούς το κρύο και το χιόνι και οι αγέλες των πεινασμένων λύκων, που τους
απομονώνει από τον υπόλοιπο κόσμο, τους αναγκάζει να λειτουργήσουν πρακτικά και
να προφυλαχτούν. Αποθηκεύουν τροφή για αυτούς και τα ζώα τους και έχουν έτοιμο
το τουφέκι τους να σκοτώσουν τον λύκο ή την αρκούδα. Αυτό το πρακτικό μέρος, όμως, δεν τους είναι
αρκετό γιατί ξέρουν καλά πως τίποτε δεν εξαρτιέται μόνο από αυτούς: «άλλαι μεν
βουλαί ανθρώπων, άλλα δε Θεός κελεύει». Γιαυτό οι πράξεις τους συνοδεύονται
πάντα από μια άλλη σειρά πράξεων και
λόγων, που αποβλέπουν στο να επηρεάσουν τις δυνάμεις που υπερβαίνουν τον
άνθρωπο. Αυτές οι πράξεις και τα λόγια ανήκουν στο επίπεδο της δεισιδαιμονίας,
είναι ένας κώδικας συμπεριφοράς που διέπει τις σχέσεις τους ανθρώπους με το «θείο» το υπερφυσικό.
Και σαν κώδικας έχει βέβαια, τη λογική του.
