Γράφει ο Ζάλιος Χρήστος
Δημοσιεύτηκε: στο Παράδοση και τέχνη Χορός, 80, Αθήνα 2005.
Η μουσική παράδοση της Νάουσας μέσα από την ιστορία μιας μουσικής οικογένειας, των Άτσηδων. Οι πληροφορίες προέρχονται από μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις μελών της οικογένειας, του Δημήτριου Άτση του Γεωργίου (Γκόγκα), του Δημήτριου Άτση του Αθανασίου και του Ιωάννη Βελιγδένη του Αντωνίου.
Η ιστορία μας ξεκινάει με την εγκατάσταση στη Νάουσα του γενάρχη της οικογένειας Θανάση Άτση. Ο Θανάσης Άτσης ήρθε στη Νάουσα 20-22 χρονών μαζί με τον αδελφό του στα μέσα του 19ου αιώνα από τα Μπιτόλια (σημερινό Μοναστήρι) από το χωριό Βελεσά. Ιθαγένεια είχαν καθαρά ελληνική. Από το χωριό τους έφυγαν όταν χάθηκε κάποιος Τούρκος και τους συκοφάντησαν σαν υπαίτιους, με αποτέλεσμα οι Τούρκοι να σκοτώσουν τον πατέρα τους και να τους κυνηγήσουν. Ο Θανάσης με τον αδερφό του ήρθαν κυνηγημένοι στη Νάουσα και δούλευαν σαν εργάτες σε μπαξέδια και αμπέλια. Σιγά σιγά έκαναν δικά τους μπαξεβανλίκια.
Τους άρεσε πολύ η μουσική. Ο Θανάσης έπαιζε βιολί και ο αδερφός του ούτι. Μετά τη δουλειά στα χτήματα τους πλησίαζαν πολλές φορές παρέες Ναουσαίων και τους ζητούσαν να παίξουν μουσική για να διασκεδάσουν. Στη Νάουσα έκαναν στο Θανάση προξενιό μια κοπέλα από το γένος Παλιά. Από το γάμο τους γεννήθηκε ο Δημήτρης (1864) κι ένα μικρότερο παιδί, ο Γιώργης. Ο Θανάσης έμαθε στα παιδιά του μουσική, επειδή όμως ήταν αγράμματος, το μεράκι του ήταν τα παιδιά του να μάθουν γράμματα. Το Δημήτρη ήθελε να τον κάνει δάσκαλο, αλλά αυτός προς μεγάλη του λύπη τελείωσε μόνο το δημοτικό σχολείο. Στη μουσική όμως ήταν πολύ καλός, έγινε θαυμάσιος κλαρινίστας.
Ο Γιώργης δούλευε σαν φραγκοράφτης κι έπαιζε την καλύτερη κορνέτα μέσα στη Νάουσα, πέθανε όμως πολύ νέος. Όταν πέθανε, τον αντικατέστησε στην κομπανία ο δεύτερος γιος του αδερφού του, ο Θανάσης, που λέγανε ότι είχε την ίδια γλυκιά φωνή στο όργανο με τον Γιώργη. Σε μικρή ηλικία ο Δημήτρης και ο αδερφός του ο Γιώργης έμειναν ορφανοί από τη μάνα τους. Μετά από λίγα χρόνια ο πατέρας τους ξαναπαντρεύτηκε μια γυναίκα από το Εμπόριο Πτολεμαΐδας, τα Χαϊλιάρια όπως τα έλεγαν. Από το δεύτερο γάμο του ο Θανάσης έκανε άλλα δύο παιδιά, ένα κορίτσι τη Μαρία και ένα αγόρι το Χριστόδουλο. Η Μαρία έγινε δασκάλα κατά το μεράκι του πατέρα της, ενώ ο Χριστόδουλος δεν μπόρεσε μεν να μάθει γράμματα, έγινε όμως πολύ καλός μουσικός.
Ο Δημήτρης Άτσης ήταν γεννημένος το 1864 και ξεκίνησε να παίζει κλαρίνο στα 18 του χρόνια, δηλαδή το 1882! Κλαρίνο τού έμαθε ο πατέρας του και επειδή δεν υπήρχαν όργανα στην περιοχή του το αγόρασε από τη Θεσσαλονίκη, από τον Δημητρίου ο οποίος έφερνε όργανα από την Τσεχοσλοβακία. Τα παιδιά που απέκτησε ο Δημήτρης τα έκανε μουσικούς. Επειδή ο κόσμος εκείνη την εποχή ήθελε ορχήστρες για τους γάμους και τα γλέντια, προσπάθησε όλα τα παιδιά του να μάθουν μουσική κι έκανε με αυτά μια κομπανία.
Ο Δημήτρης Άτσης και ο αδερφός του Γιώργης συνεργάζονταν με έναν Ναουσαίο, τον Γκούγκουρα που έπαιζε βιολί. Νταούλι κατά καιρούς παίζανε διάφοροι, ένας από αυτούς ήταν ο Κώστας Ήλιος। Αργότερα ο αδερφός του Γιώργης έκανε άλλη κομπανία με τον Χριστόδουλο (γιο του Δημήτρη από τη δεύτερη γυναίκα του) ο οποίος έπαιζε βιολί και τρομπόνι.
Η φωτογραφία είναι βγαλμένη το 1928 και φαίνονται οι: Γεώργιος Άτσης
Μαζί τους έπαιζε κλαρίνο ο Θανάσης Πλάκας από τα Τρίκαλα της Θεσσαλίας, που ήταν γαμπρός του Χριστόδουλου.
Τα όργανα που έπαιζαν στην οικογένεια Άτση ήταν: ο Θανάσης Άτσης βιολί, ο αδερφός του Θανάση ούτι, ο Δημήτρης Άτσης (1864-1952) κλαρίνο, ο αδερφός του Γιώργης (απεβίωσε σε ηλικία 30-32 χρονών) κορνέτα. Ο πρώτος γιος του Δημήτρη Άτση ο Νικόλας (1895) έπαιζε πολύ καλό τρομπόνι, ο δεύτερος ο Θανάσης (1897-1972) έπαιζε κορνέτα, ο τρίτος γιος ο Γκόγκας (1904-1995) έπαιζε τρομπέτα, ο μικρότερος γιος ο Φιλώτας (1910-1942) έπαιζε τρομπόνι.
Ο Θανάσης Άτσης συνεργαζόταν με μουσικούς από τη Θεσσαλονίκη αλλά και από τη Νάουσα, όπως τον Κώστα Μπαλιά (βιολί), τον Αντώνη Βελιγδένη (σαξόφωνο), το Σταύρο Βε-λιγδένη (τρομπόνι) και άλλους. Ο Αντώνης Βελιγδένης (1899-1959) ήταν γιος του τζαμπάζη στο επάγγελμα Γιάννη Βελιγδένη ο οποίος με τη γυναίκα του Μαρία απόκτησε 6 παιδιά, 2 αγόρια και 4 κορίτσια. Ο Αντώνης ήταν ο πρώτος του γιος κι έγινε άριστος μουσικός (έπαιζε σαξόφωνο) με πολύ καλή θεωρητική κατάρτιση. Όταν ήταν νέος έκανε και στη στρατιωτική μουσική. Έπαιζε για πολλά χρόνια στην ίδια ορχήστρα με τον γαμπρό του Θανάση Άτση και την περίοδο 1936-1940 διετέλεσε αρχιμουσικός στις 2 φιλαρμονικές της Νάουσας, την "Αθηνά" και την "Εριολάν". Ο δεύτερος γιος του Γιάννη Βελιγδένη ο Σταύρος (1919) έπαιζε πολύ καλό τρομπόνι και συνέπραττε με την ορχήστρα του αδελφού του όταν πηγαίνανε κυρίως σε γάμους. Τη δεκαετία του 1950 στην ορχήστρα του Αντώνη Βελιγδένη συμμετείχε ο γιος του Γιάννης (1935) που έπαιζε θαυμάσιο ακορντεόν.
Όταν ο Δημήτρης Άτσης σταμάτησε να παίζει μουσική, συνέχισαν να παίζουν ο γιος του Γκόγκας με τον μικρότερο αδελφό του τον Φιλώτα (ο ένας κορνέτα κι ο άλλος τρομπόνι) , κλαρίνο που το χρειαζόταν για τους γάμους δεν είχαν. Πριν σταματήσει τη μουσική ο πατέρας τους είχε βγάλει ένα κλαρίνο, τον Τσιαύκα τον Γκόγκα. Συνεργάστηκαν λοιπόν τα αδέρφια με τον Τσιαύκα που έπαιζε κλαρίνο. Ο αδερφός του Γκόγκα ο Γόλης Τσιαύκας έπαιζε νταούλι. Μετά την Κατοχή ο Τσιάφκας έφυγε σε άλλη κομπανία και οι Άτσηδες πήραν στην κομπανία τους τον Κατσάνο τον Αλέξη, που έπαιζε κλαρίνο, και πήγαιναν πάλι σε γάμους.
Ο Θανάσης Άτσης παντρεύτηκε την αδερφή του συνεργάτη του μουσικού Αντώνη Βελιγδένη και έκανε 4 παιδιά. Τη δεκαετία 1920-1930 ο Δημήτρης Άτσης και τα παιδιά του είχαν τα καλύτερα όργανα σε όλη την περιοχή. Είχαν νταούλι με πιάτα που περιείχαν ακόμη και ασήμι μέσα, το δε δέρμα του ήταν ψαρίσιο. Τα χάλκινα όργανα που παίζανε ήταν τσεχοσλοβάκικα. Από τη συνοικία του Αγίου Γεωργίου κατά καιρούς σχηματίζονταν κομπανία που έπαιζε στους γάμους στα χωριά της περιοχής μας. Αναφέρονται ο Τούσκας Γιαννούλης (τρομπέτα) και ο Βρούφτσκας, ο Γιάννης Σιάγκος που έπαιζε κλαρίνο ο Βασίλης Σιάγκος που έπαιζε τρομπόνι και ο Γιώργος Μάκης τρομπέτα.
Σχετικά με την εμφάνιση του λαϊκού κλαρίνου στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα έχουμε ελάχιστες αναφορές για τη δυτική Μακεδονία, κυρίως για τη Σιάτιστα και το Αργός Ορεστικό। Για την κεντρική Μακεδονία και ειδικότερα για τη Νάουσα δεν υπάρχει καμία αναφορά. Ο Δημήτρης Άτσης έπαιζε κλαρίνο στους γάμους από το 1888! Την περίοδο δε 1900-1920 υπήρχαν στη Νάουσα αρκετές κομπανίες που έπαιζαν στους γάμους και τα γλέντια. Το γιατί οι δικοί μας μουσικοί παρέμειναν άγνωστοι είναι ένα θέμα που χρήζει περισσότερης έρευνας. Μία πιθανή εξήγηση είναι ότι οι περισσότεροι από αυτούς ποτέ δεν ήταν αποκλειστικά επαγγελματίες μουσικοί, η μουσική ήταν η δεύτερη δουλειά τους, το μεράκι τους. Μία δεύτερη πιθανή εξήγηση είναι ότι σαν κομπανίες κινούνταν στα όρια της περιοχής μας, με αποτέλεσμα παρόλο που ήταν άριστοι μουσικοί να μη γίνουν ευρύτερα γνωστοί. Ελπίζω στο μέλλον να γίνουν περισσότερες έρευνες πάνω στη μουσική παράδοση της Νάουσας η οποία είναι πλουσιότατη αλλά δυστυχώς στο μεγαλύτερο μέρος της ανεξερεύνητη.
Η φωτογραφία είναι βγαλμένη το 1919 και φαίνονται οι Δημήτρης Άτσης
Χρήστος Ζάλιος
καθ. Φυσ. Αγωγής
Νάουσα
