ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ

Λαογραφία-Πολιτισμός

 Θα επιχειρήσουμε  να κάνουμε μια σύντομη  και περιληπτική αναφορά σε αυτό το  τεράστιο κεφάλαιο  σχετικά με τη λαογραφία, τον πολιτισμό, τα ήθη και τα έθιμα της παλιάς Βέροιας. Όταν αναζητήσει κανείς τις ρίζες της λαϊκής και λόγιας παράδοσης της Βέροιας βλέπει πως φθάνει στα πολύ παλιά χρόνια. Πανάρχαιοι φόβοι, μύθοι, θρύλοι, δοξασίες, ήθη  και έθιμα φτάνουν μέχρι σήμερα με πολλές παραλλαγές. Έντονος είναι ο Βυζαντινός της χαρακτήρας και ήδη από  τα τελευταία χρόνια της Βυζαντινής περιόδου και μέχρι σήμερα σώζονται παραδόσεις που αφορούν την θρυλική «Βασίλισσα Βεργίνα».

Πρόκειται για μια Αρχόντισσα που σύμφωνα με την προφορική παράδοση λέγεται πως ήταν γόνος των  Βασιλέων Παλαιολόγων. Ερείπια θερινών παλατιών, τόσο στη γειτονική Βεργίνα όσο και στην Βέροια που αποδίδονται στη Βασίλισσα αυτή, υπάρχουν ακόμα.

Μα η μανία των Τούρκων και η καταπίεση δεν εμπόδισαν την Βέροια να συνεχίσει τον πολιτισμό της και να αναδείξει επιφανείς άνδρες οι οποίοι έγιναν όχι μόνο πανελληνίως γνωστοί αλλά και  στο εξωτερικό. 

1.Ιωάννης Κωττούνιος (1572-1657) Ευεργέτης και διάσημος νεοαριστοτελικός φιλόσοφος.

2.Μητροφάνης  Κριτόπουλος (1589-1639) Λόγιος και Πατριάρχης.

3.Δημήτριος  Ρακτιβάν(1827-1893) Ευεργέτης.

4.Κων/νος Δ. Ρακτιβάν (1865-1935) Πολιτικός.

5.Δημήτριος  Βικέλας (1835-1908) λογοτέχνης, βασικός συντελεστής της αναβίωσης των Ολυμπιακών Αγώνων (1896).

6.Αναστάσιος Σιορμανολάκης (1852-1924) Πολιτικός και Αγωνιστής.

Ξεχωριστή θέση έχουν τα αρχοντικά της Βέροιας με την Μακεδονική αρχιτεκτονική  οι ρίζες της οποίας φθάνουν βαθιά στο Βυζάντιο. Το Βεργιώτικο παραδοσιακό σπίτι ξεχωρίζει με την φρουριακή διαμόρφωση και εμφάνιση, που μαζί με την βαριά δίφυλλη πόρτα με τα πλατυκέφαλα γυφτοκάρφια και ασφαλισμένη από μέσα με τις σιδερένιες αμπάρες, έδινε την εντύπωση ενός μικρού φρουρίου.

Η Βεροιώτικη ενδυμασία  παρουσιάζει ιδιαίτερο αισθητικό ενδιαφέρον και η Βεροιώτισσα με αυτή την φορεσιά φάνταζε σαν Βυζαντινή Αρχόντισσα. Δεν μπορούμε μέσα σε αυτές τις λίγες γραμμές να αναλύσουμε την πολύ όμορφη και πλούσια επίσημη Βεροιώτικη γυναικεία φορεσιά. Απλά θα αναφέρουμε τα κύρια εξαρτήματά της :

Το υφαντό μεταξοβάμβακο εσωτερικό πουκάμισο (κισμίρι), το μεταξωτό ή βαμβακερό, μακρύ, πλισεδωτό, λουλουδάτο ή ριγωτό φουστάνι, η ‘’τραχηλιά’’( με πιπίλα γύρω) η ποδιά, το μεταξένιο ζωνάρι, τα ‘’μανικάκια’’ (με πιπίλα γύρω γύρω), οι πλεχτές κάλτσες, τα δερμάτινα παπούτσια, τα επανωφόρια, που ήταν η ‘’σαλταμάρκα (κοντή ζακέτα) ή λιμπαντί, το κοντογούνι (λιμπαντί με γούνα) το μακρολέμπαντο και ο  ‘’τσουμπές’’(μακρύ επανωφόρι για τις ηλικιωμένες) με απαραίτητα συμπληρώματα το ‘’φακιόλι’’ στο κεφάλι, τα μαργαριτάρια, τα φλουριά, το χρυσό ρολόι και τα δακτυλίδια

Η φορεσιά αυτή δείχνει ότι οι Βεροιώτες ζούσαν μια πολυτελή ζωή και οι γυναίκες όσον αφορά στο ντύσιμό τους είχαν ανεβασμένο αισθητικό επίπεδο με λεπτή, αυστηρή γραμμή χωρίς υπερβολές και πολύ φανταχτερά χρώματα.

Οι άνδρες ήταν πολύ πιο απλά ντυμένοι σε αντίθεση με τις γυναίκες. Βασικά μέρη της ενδυμασίας τους ήταν: το ‘’αντερί’’(τούρκικο ένδυμα) από μεταξωτό ριγωτό ύφασμα, η ‘’μπολμπότσα’’ κάτω από το αντερί, το φέσι που το πέταξαν μετά την απελευθέρωση, το φαρδύ μονόχρωμο ζωνάρι και τα δερμάτινα παπούτσια (κοντούρια).

Ήθη-Έθιμα-χοροί

Πλούσια ήταν η πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση της Βέροιας στο παρελθόν και στα τέλη της 10ετίας του ’50 δημιουργείται το πρώτο χορευτικό συγκρότημα το οποίο παρουσίασε  Βεροιώτικους  αστικούς  χορούς με την επίβλεψη της νεαρής τότε λαογράφου Βούλας Χατζίκου στις διάφορες εκδηλώσεις και κυρίως κατά την διάρκεια του Φεστιβάλ Παραγωγής που διοργάνωνε κάθε καλοκαίρι με επιτυχία ο Τουριστικός Όμιλος Βέροιας.

Πάρα πολλά ήταν τα έθιμα στην παλιά Βέροια όπως οι συγκεντρώσεις και οι χοροί στις γιορτές μέσα στο  Αρχοντικό Βεροιώτικο σπίτι επί Τουρκοκρατίας, τα Έθιμα του Καρναβαλιού, τα έθιμα στα προξενιά, τον αρραβώνα και το γάμο με πολλά τραγούδια και χορούς, η εξόρμηση των κατοίκων στο Μοναστήρι της Δοβράς και στην Εκκλησία του Αγίου Πνεύματος  και η εξόρμηση επίσης των γυναικών στις Σαραντόβρυσες όπου έπαιζαν  το παιγνίδι ‘’στ’αγγίτσια’’ το οποίο φανέρωνε τη σημασία που έδιναν οι μητέρες στην ανατροφή των κοριτσιών. Το παιχνίδι  είχε ως εξής: Δύο κορίτσια κρατούσαν από τις μασχάλες ένα άλλο κορίτσι που ήταν στη μέση, το κουνούσαν εμπρός και πίσω και μετά το τίναζαν μπροστά όσο το δυνατόν μακρύτερα ,λέγοντας το παρακάτω τραγούδι:

Στ’αγγίτσια, στα λουλούδια, στσλιλέδες (κρίνοι), στζουρμουκαντέδες (λουλούδια), στου σχουλιό, στουν αργαλειό α κι στου γαμπρό.

Είναι γεγονός ότι τα παλιά ήθη και έθιμα και οι παραδόσεις δεν κυριαρχούν πλέον στην σημερινή Βέροια για λόγους ευνόητους, και  εκτός από τις πολλές εκδηλώσεις των διαφόρων πολιτιστικών  συλλόγων οι οποίοι αναβιώνουν χορούς, δρώμενα, ήθη και έθιμα και οι οποίοι συνθέτουν ένα πολυπολιτισμικό μωσαϊκό (Πόντιοι, Μικρασιάτες, Βλάχοι, Θρακιώτες, Κρητικοί κλπ), ένα έθιμο διατηρήθηκε μέχρι το πρόσφατο παρελθόν, όπου στις Αποκριές δύο ηλικιωμένοι, αγέρωχοι και γραφικοί Βεροιώτικοι τύποι, οι αδελφοί Δροσινοί, ντυμένοι με Βεροιώτικα παραδοσιακά ρούχα περιδιαβαίνουν την πόλη με ζουρνάδες χορεύοντας και πίνοντας ρακί από σπίτι σε σπίτι.

Εξαιρετικό ήταν το καρναβάλι που γίνονταν στη Βέροια στα χρόνια του μεσοπολέμου και αργότερα μέχρι την 10ετία του ’60  με κορύφωμα  το έθιμο των ‘’Καπεταναραίων’’  ιδιαίτερα από τους Βεροιώτες Βλάχους όπου άνδρες φουστανελλοφόροι (κλέφτες και αρματολοί) και άνδρες επίσης ντυμένοι βοσκοπούλες, διανύοντας μια συγκεκριμένη διαδρομή, χόρευαν στους δρόμους της Βέροιας. Βέβαια μέσα στις εκδηλώσεις του καρναβαλιού δεν έλειπαν  και οι μεταμφιέσεις, το ‘’γαϊτανάκι’’, η συγχώρεση με το ‘’χάσκα’’, ο Εσπερινός της Συγχωρήσεως, όπου στον εσπερινό της Κυριακής των Απόκρεω στο Μητροπολιτικό Ναό οι ιερείς μαζί με τον Μητροπολίτη ασπάζονταν και συγχωρνιούνταν ευχόμενοι καλό Πάσχα, και φυσικά ο πατροπαράδοτος ‘’φασουλοταβάς’’ την Καθαρά Δευτέρα.

Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει το Βεργιώτικο γλωσσικό ιδίωμα το οποίο μιλιόνταν από του παλιούς Βεροιωτάδες και το οποίο έχει σχεδόν εκλείψει. Σ’αυτό το γλωσσικό ιδίωμα έχει γράψει αρκετά θεατρικά έργα και Βεροιώτικες ιστορίες η γνωστή Βεροιώτισσα λαογράφος κ. Βούλα Χατζίκου.

Οι χοροί τους οποίους χόρευαν οι Βεροιώτες της μεσαίας και χαμηλής τάξης στους γάμους και στα πανηγύρια ήταν αυτοί της ευρύτερης περιοχής της Ημαθίας όπως τα διάφορα συρτά καλαματιανά, η γκάϊντα, η Πατρώνα, τα γρήγορα χασάπικα, ο νιζάμικος, ο μουσταμπέϊκος, η Μαρία, του Κατσάμπα κλπ με την συνοδεία ζουρνάδων, κλαρίνων, νταουλιών και χάλκινων οργάνων. Περίφημοι  χορευτές ήταν οι Βλάχοι της Βέροιας σε αντίθεση με τους ντόπιους οι οποίοι ήταν πιο ‘συμμαζεμένοι’ (‘φασουλοταβάδες’).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αστικοί χοροί της Βέροιας από την άρχουσα τάξη επί Τουρκοκρατίας, οι οποίοι ανήκουν στη ευρύτερη και γενική κατηγορία των αστικών χορών που υπήρχαν στην Κεντρική και Δυτική Μακεδονία (Νάουσα, Κοζάνη, Σιάτιστα, Καστοριά, Φλώρινα κλπ). Πρόκειται για χορούς του οποίους χόρευαν οι γυναίκες μέσα στο σπίτι στις διάφορες χορευτικές περιστάσεις με την αρχοντική, επίσημη φορεσιά και με την συνοδεία βιολιού, ουτιού και νταϊρέ χωρίς βέβαια να λείπουν και τα τραγούδια. Οι χοροί αυτοί ήταν ιδιαίτερα αργοί, πολλές φορές ζευγαρωτοί, συρτοί και συγκαθιστοί και ήταν εμφανής η επίδειξη της  ομορφιάς, της αριστοκρατικότητας  και του πλούτου (με τα κοσμήματα και τα δακτυλίδια) αλλά και η επισήμανση της σοβαρότητας και της σεμνότητας της Βεροιώτισας.

Χαρακτηριστική ήταν η αργή κίνηση των χεριών των γυναικών με την οποία επιδείκνυαν τα δακτυλίδια τους. Οι χοροί αυτοί ήταν ζωντανοί μόνο στην εποχή της  Τουρκοκρατίας (μέχρι το 1912). Οι αστικοί χοροί της Βέροιας ήταν λίγοι. Παραθέτουμε τους κύριους από αυτούς:

1.Ο Συρτός Βέροιας (ρυθμός 7/8). Ηταν οργανικός σκοπός χωρίς τραγούδι και στον ρυθμό του γνωστού συρτού καλαματιανού. Χορεύονταν με το σώμα όλο μπροστά σε 24 βήματα από τα οποία τα τελευταία 4 χορεύονταν προς τα πίσω (με το σώμα πάντα να δείχνει μπροστά).

 2.Η Μαρμαρένια Βρυσούλα (ρυθμός 4/4). Ήταν συρτός χορός και συνοδεύονταν από το ομώνυμο τραγούδι. Ηταν μία παραλλαγή του γνωστού συρτού στα τρία με 10 βήματα και εξελίσσονταν σε ζευγαρωτό χορό.

3.Η Πατινάδα (ρυθμός  4/4). Οργανικός σκοπός χωρίς τραγούδι. Ηταν συρτός χορός με μικρά πηδήματα στο ένα πόδι και κατόπιν βήματα δεξιά αριστερά.

4.Ο Συγκαθιστός ή Συγκαστός(ρυθμός 9/8 &2/4) Ο πιο αντιπροσωπευτικός Βεροιώτικος χορός. Ηταν επίσης οργανικός σκοπός και είχε δύο μέρη (αργό και γρήγορο). Χορεύονταν αντικριστά σε δύο παράλληλες ευθείες με διάφορους σχηματισμούς. Υπήρχαν πάρα πολλά τραγούδια στον κύκλο του χρόνου και της  ζωής. Παραθέτουμε δύο χορευτικά τραγούδια της αγάπης:

1.Μαρμαρένια Βρυσούλα

Μαρμαρένια μου Βρυσούλα πως βαστάς κρύο νερό,
έτσ βαστώ κι εγώ καημένος της αγάπης τον καημό,
ήθελα να ρθώ το βράδυ έπιασε ψιλή βροχή,
ας ερχόσουνα λεβέντημ κι ας σι έβριχ η βρουχή,
ωχ αμαν κι αίμαν αμαν κι ας γινόσουνα παπί,
είχα ρούχα να σι αλλάξω πάπλουμα να σκεπαστείς,
είχα κι χρυσές αγκάλις όσου για να βραδιαστείς

2.Φθυμίτσαμ

Μήνυσέ μι Φθυμίτσαμ να σι στείλω (λουλουδάκια απ’το βουνό ρούσαμ-δις),
να τα βάλεις Φθυμίτσαμ στου κιφάλι (να θαρρείς πως είμι γω ρούσαμ-δις)
λουλουδάκια Φθυμίτσαμ θα σι στείλω(μι κουρτσέδις δικαουχτώ ρούσαμ-δις)
να τα βάλεις Φθυμίτσαμ στου κιφάλι(να θαρρείς πως είμι γω ρούσαμ-δις)

Τσιαμήτρος Γιάννης

Εκπαιδευτικός/χοροδιδάσκαλος